همکاران سیستم– حقوق مالکیت فکری که در عرف با عنوان کلی «کپی رایت» مصطلح شده است، مجموعه حقوقی است که قانون گذار به طور انحصاری برای حمایت از فعالیت‌های فکری قائل شده است.
مالکیت فکری (Intellectual property) ناظر بر مواردی هم چون اختراعات، آثار هنری، علایم تجاری، اسرار تجاری، طرح‌های صنعتی و… می‌باشد و به سبب همین امر که موضوع آن حق مالکیت بر دارایی‌های غیر مادی است سابقا با عنوان مالکیت معنوی نیز خوانده می‌شد. مصادیق مالکیت فکری را به دو شاخه اصلی یعنی مالکیت ادبی – هنری و نیز مالکیت صنعتی تقسیم نموده‌اند که در این نوشته به شاخه نخست خواهیم پرداخت.
کپی رایت به معنای تخصصی و صحیح آن صرفا به شاخه‌ای از حقوق مالکیت فکری اطلاق می‌شود که معادل فارسی آن «حق مولف» است و مربوط به آثار ادبی و هنری می‌شود .شاخه دیگر مالکیت فکری مالکیت صنعتی است که در مقالات بعدی به آن خواهیم پرداخت.
کپی رایت که ابتدا در کشورهایی هم چون آمریکا و انگلیس مطرح شده، تاکید بیشتری بر حمایت از اثر دارد که می‌توان علت این نام گذاری را در ریشه تاریخی آن یافت. این حق با اختراع دستگاه چاپ و به دنبال آن رشد صنعت نشر در زمینه آثار مکتوب خود نمایی کرد به نحوی که گرفتن کپی (رونوشت) به صورت غیرمجاز از آثار مکتوب، نقض این حق به شمار می‌رفت. بنابراین حق تکثیر یا کپی رایت برای حفظ حقوق دارندگان دستگاه‌های چاپ، معنای محدودی داشته است که در آن منافع تجاری کارفرمایان (صاحبان چاپ خانه، ناشران، مدیران تئاتر‌ها و سازمان‌های رادیویی) نقش اساسی در ایجاد این حق پیدا کرده تا اینکه نقش پدیده آورنده اثر در به رسمیت شناختن این حق مورد توجه قرار گیرد.
اما این حق که در کشورهایی هم چون فرانسه با عنوان حق مولف شناخته شده است بیشتر به حقوق شخص پدیدآوردنده نظر دارد.
مبنای نظری این حق مکانیزم محافظت و دوام ارتباط پدیدآورنده و جامعه است بدین نحو که افراد جامعه با حفظ نام خود بتوانند اندیشه و فکر خود را با جامعه تسهیم کنند و بدون دخالت مادی و معنوی (سانسور و تغییر) در آثارشان امکان این تبادل در جامعه فراهم شود.
کپی رایت اصولا آن بخش از مالکیت فکری را در بر می‌گیرد که مربوط به ارتباط جمعی است و به تبیین حقوق خالق اثر فکری نسبت به اثرش می‌پردازد به نحوی که برخی در اشیاء مادی متجسم می‌شود مانند کتاب، نقاشی، مجسمه و غیره و برخی دیگر تجسم فیزیکی نمی‌یابند مانند موسیقی، آواز و غیره.
کپی رایت اصولا آن بخش از مالکیت فکری را در بر می‌گیرد که مربوط به ارتباط جمعی است و به تبیین حقوق خالق اثر فکری نسبت به اثرش می‌پردازد
بنابراین کپی رایت (حق مولف) فقط بیان و ابراز ایده‌ها و مفاهیم را مورد حمایت قرار می‌دهد نه خود ایده را مانند اینکه یک رمان دارای حق مولف است اما نویسنده نمی‌تواند دیگران را از به کارگیری سوژه کلی آن رمان منع نماید. آنچه مورد توجه کپی رایت است، آفرینندگی و خلاقیت است که در قالب حروف، نت‌ها، رنگ‌ها، اشکال و کد‌ها ارائه می‌گردد.
جالب توجه آنست که فکر به تنهایی تحت حمایت این نظام قرار نمی‌گیرد و علت امر آنست که حمایت از افکار، مانع گردش آزاد اندیشه می‌شود اگر قرار باشد هر نویسنده‌ای برای بیان اندیشه‌های سایر متفکران و دانشمندان نیاز به کسب اجازه داشته باشد، رشد و ارتقاء سطح علمی و فرهنگی بشر به کلی غیر ممکن خواهد شد.
امروزه این نظام تا به آنجا پیش رفته است که علاوه بر آثار فوق، به حقوق مرتبط یا مجاور با کپی رایت نیز تسری یافته است. این حقوق مربوط به دست اندرکارانی است که در خلق آثار هنری و یاترویج و پخش آن یاری می‌رسانند. معمولا به سبب ویژگی تخصصی بودن امر اجرا، تولید، توزیع و نشر آثار، معمولا خود پدیدآورنده مایل و نیز قادر به طی این پروسه نمی‌باشد. نمایشنامه باید توسط هنرپیشگان بر روی صحنه اجرا شود، شعر بایستی توسط خواننده خوانده شود و…
امروزه با رشد روزافزون فناوری‌های لازم جهت ضبط و توزیع چشم گیر آثار، بنگاه‌های رادیویی و تلویزیونی و نیز تولیدکنندگان آثار صوتی و تصویری که خود اگرچه خالق اثر نیستند اما می‌توانند از تکثیر غیرمجاز این آثار جلوگیری نمایند.
کپی رایت شامل چه حقوقی است؟
در مجموع انواع حقوقی که برای دارنده این حق وجود دارد به دو دسته کلی حقوق مادی و حقوق معنوی تقسیم می‌شود:
۱- حقوق معنوی: این حقوق مستقیما به شخصیت پدیدآورنده اثر مرتبط است. از آنجا که در آثار مشمول حق مولف، شخصیت شخص خالق، هوش، عواطف، تمایلات و اعتقادات وی در آفرینش اثر محوریت دارد، حقوقی برای خالق اثر درنظر گرفته می‌شود که با لحاظ این مسائل، حمایت‌هایی را برای او در نظرمی گیرد که عبارتست از؛
۱-۱-حق افشای اثر (حق انتشار):
به موجب این حق، پدید آورنده تصیمیم می‌گیرد که اثرش را عرضه کند و یا منتشر نکند.
۱-۲-حق حرمت نام (حق سرپرستی)
حق انتساب اثر به پدیدآورنده خواه با نام حقیقی، مستعار و حتی بی‌نام
۱-۳-حق احترام به (تمامیت) اثر
حق پدیدآورنده نسبت به حفظ تمامیت اثر و منع دیگران از تغییر، سانسور، ترجمه و اجرای اثر
۱-۴- حق عدول و استرداد اثر
حق انصراف پدیدآورنده از قراردادی که برای انتقال حقوق مادی مربوط به تکثیر و اقتباس ونمایش منعقد کرده است که می‌تواند ناشی از این باشد که پس از عرضه اثر، اعتقادات وی تغییر یافته است و دیگر تمایل به انتساب آن عقاید به خود نداشته باشد.
*این حق در نظام حقوقی ایران به رسمیت شناخته نشده است.
۲- حقوق مادی:
این حقوق به جنبه مالی ناشی از خلق یک اثر ناشی می‌شود که هر یک به نوعی حقی انحصاری برای پدیدآورنده به وجود می‌آورد که صرفا وی از مواهب مادی اثرش بهره‌مند گردد. بنابراین دیگران حق استفاده از اثر را بدون اجازه پدیدآورنده آن ندارند و برای بهره‌مندی از اثر ناچار خواهند بود که بهای آن را بپردازند و یا مجوز استفاده از آن را از خالق اثر دریافت کنند.
این حقوق عبارتست از؛
۲-۱- حق نشر و تکثیر: حق مالک اثر در ممانعت دیگران از کپی کردن اثرش
۲-۲-حق توزیع و پخش
۲-۳-حق نمایش و اجرا و خواندن اثر
۲-۴-حق متوالی (حق فروش دوباره): این حق به پدیدآورنده تعلق می‌گیرد که سهم معینی از منفعت حاصل از فروش دوباره اثر را دریافت کند. برای مثال ۲ الی ۵ درصد از کل قیمت فروش آثاری خاص مانند نقاشی، کتاب، مجسمه و مانند این‌ها
این حق در نظام حقوقی ایران ذکر نشده است.
تالیف: دفتر حقوقی شرکت همکاران سیستم
منابع
۱-اس پرسمن، راجر، با ترجمه سالخورده حقیقی، محمد مهدی، مهندسی نرم افزار، انتشارات خراسان، ۱۳۹۰،
۲-قاجارقیونلو، سیامک، مقدمه حقوق سایبر، نشر میزان، ۱۳۹۱، تهران
۳-خدمت گزار، محسن، فلسفه مالکیت فکری، نشر میزان، ۱۳۹۰، تهران
۴-زرکلام، ستار، حقوق مالکیت ادبی و هنری، انتشارات سمت، ۱۳۸۷، تهران
۵-صادقی نشاط، امیر، حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه‌ای، نشر میزان ۱۳۸۹، تهران