فرایند کشف و بازشناسی اصول مبتنی بر فناوری به کار برده شده در ابزارها، موضوعات و یا سیستم‌های طراحی شده توسط انسان را مهندسی معکوس می‌نامند. این فرایند می‌تواند از طریق تحلیل ساختار و عملکرد موضوع مورد بررسی، انجام شود. برای تحقق این امر، عموماً اجزای موضوع مهندسی معکوس، مورد بررسی قرار گرفته و در راستای نگهداری از آن موضوع و یا تولید موضوعی جدید با کارکرد مشابه، بدون استفاده یا نسخه‌برداری از موضوع اصلی، مورد استفاده واقع می‌شود.
مهندسی معکوس در اسناد و قوانین موجود به شرح زیر اشاره شده است:
- دستورالعمل اروپایی مورخ ۱۴ می ۱۹۹۱ در خصوص حمایت از برنامه‌های رایانه‌ای
این دستورالعمل، صراحتاً به عنوان مهندسی معکوس اشاره ندارد. با وجود این، بند ۳ ماده ۵ این دستورالعمل، حاوی مفهوم مذکور بوده و آن را به صورت ضمنی در شمار موارد استثنا حقوق مادی نرمافزار آورده است. به‌موجب این بند، «شخصی که حق استفاده از یک نسخه از برنامه رایانه‌ای را داشته باشد، هنگام انجام اعمالی نظیر بارگذاری، نمایش، اجرا، ارسال یا ذخیره برنامه، می‌تواند بدون اجازه صاحب حق، کارکرد آن را به منظور دستیابی به ایده‌ها و اصولی که مبنای هر یک از عناصر برنامه است، ملاحظه، مطالعه و آزمایش کند.»
برخی از نویسندگان بر این باورند که تهیه‌کنندگان دستورالعمل مذکور چیزی را مجاز اعلام کرده‌اند که اساساً ممنوع نبوده است، زیرا حقوق مالکیت ادبی، هنری هرگز در ماهیت خود، ایده‌ها، اصول، روش‌ها، مطالعه و تحلیل فکر و ایده و ساختار و کارکرد اثر را موضوع حقوق انحصاری قرار نداده است. 
- قانون حمایت از نرم‌افزارهای رایانه‌ای
قانون سال ۱۳۷۹ به مفهوم و شرایط «مهندسی معکوس» به عنوان یکی از موارد استثناء حقوق مادی اشاره‌ای نکرده است. در این قانون پدیدآوردن نرم‌افزارهای مکمل و سازگار طبق ماده ۵ یکی از موارد استثناء وارد بر حقوق مادی محسوب می‌شود. مطابق این ماده: «پدید آوردن نرم‌افزارهای مکمل و سازگار با دیگر نرم‌افزارها با رعایت حقوق مادی نرم‌افزارهای اولیه مجاز است.» ماده ۱۲ آیین‌نامه نیز مقرر داشته: «استفاده از نرم‌افزارهای دیگر برای ایجاد نرم‌افزارهای سازگار و مکمل که قابلیت‌ها و ظرفیت‌ها یا کاربری جدید ایجاد کند بلامانع است و نقض حقوق پدیدآورنده نرم‌افزارهای دیگر محسوب نمی‌شود مشروط بر این که پدیدآورنده نرمافزار سازگار و مکمل، رضایت کتبی پدیدآورندگان نرم‌افزارهایی که برای نخستین بار در ایران‌تولید و توزیع شده است را گرفته باشد.»
به نظر می‌رسد ماده ۱۲ آئین‌نامه درصدد توضیح و تشریح شرایط ایجاد نرم‌افزارهای سازگار به عنوان یکی از موارد استثناء وارد بر حقوق مادی بوده اما در این راستا تدوین کنندگان این ماده مرتکب اشتباه فاحشی شده‌اند زیرا اعمال این مورد را منوط به رضایت کتبی پدیدآورنده دانسته‌اند. درحالی‌که منظور از موارد استثناء حقوق مادی این است که باوجود حقوق انحصاری پدیدآورنده نسبت به آثار خود، بهره‌برداری از اثر توسط سایرین در برخی موارد نیاز به کسب اجازه از پدیدآورنده نداشته باشد.
۱- لایحه جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی، هنری و حقوق مرتبط
در بند ۲۲ ماده ۱ لایحه جدید؛ برنامه رایانه‌ای سازگار برنامه‌ای است که قادر به تبادل اطلاعات با برنامه دیگر باشد. بند ۲۳ ماده ۱ لایحه به تعریف مهندسی معکوس برنامه رایانه‌ای اختصاص یافته است. به موجب این بند، «مهندسی معکوس برنامه رایانه‌ای، فرایندی است برای اکتشاف فناوری‌های به کار رفته در یک برنامه رایانه‌ای از طریق تحلیل ساختار، عملکرد و وظیفه آن.»
در این لایحه، مهندسی معکوس در صورت سازگاری با پاره‌ای شرایط، به عنوان یکی از موارد استثناء وارد بر حقوق مادی نرمافزار مطرح‌شده است. ماده ۷۶ لایحه در این خصوص مقرر می‌دارد:
«مهندسی معکوس برنامه رایانه‌ای یا هرگونه تکثیر بخش‌هایی از آن یا ترجمه آن به منظور کشف اطلاعات فنی درون برنامه جهت ایجاد برنامه رایانه‌ای سازگار بدون کسب اجازه از دارنده برنامه، مشروط بر آن که به منافع مشروع دارنده حق ضرر و زیان غیر قابل جبرانی وارد نکند و به بهره برداری از برنامه آسیب نرساند، با مجموع شرایط زیر مجاز است:
۱- فناوری موجود در آن از راه دیگری به آسانی قابل کشف نباشد.
۲- عمل مزبور توسط شخصی انجام شود که به طور قانونی حق بهره برداری از آن اثر را دارد.
۳- این عمل تنها بر روی بخش‌هایی از برنامه صورت گیرد که برای منظور یاد شده ضروری باشد.
۴- برای منظوری غیر از هدف ایجاد برنامه سازگار به کار گرفته نشود.
۵- در اختیار اشخاص دیگر قرار نگیرد، مگر به جهت ایجاد برنامه سازگار.
۶- برای اجرا، تکثیر یا تجاری کردن برنامه رایانه‌ای که محتوای آن اساساً مشابه برنامه مزبور است یا برای هرگونه عمل دیگری که به حقوق پدیدآورنده آسیب وارد سازد، به کار گرفته نشود.»
که مشاهده می‌شود، به موجب این ماده، چنانچه مهندسی معکوس در راستای ایجاد برنامه رایانه‌ای سازگار از جانب دارنده حق بهره برداری از نرمافزار صورت پذیرد، مجاز بوده و نیازمند کسب مجوز از پدیدآورنده نرمافزار و دارنده حق مالکیت ادبی، هنری نخواهد بود. در حقیقت، در ماده مذکور که تنها مورد اختصاص یافته به موضوع مهندسی معکوس در اسناد و قوانین داخلی است، این امر تنها در صورتی در زمره استثنائات حقوق مادی نرمافزار، محسوب می‌شود که هدف از آن ایجاد برنامه سازگار باشد. در صورت پیوستن ایران به معاهداتی از قبیل تریپس و برن، پیش‌بینی چنین شرطی، منافع تولیدکنندگان داخلی نرمافزار را به طور کامل تأمین نمی‌کند؛ چرا که به موجب اصل رفتار ملی مندرج در معاهدات مذکور، انجام مهندسی معکوس در خصوص نرم‌افزارهای خارجی نیز منوط به رعایت شروط فوق بوده و صرفاً در صورتی بدون کسب مجوز از دارنده حق، مجاز خواهد بود که هدف از آن ایجاد نرمافزار سازگار باشد.
منابع:
۱- ستار زرکلام، حقوق مالکیت ادبی و هنری، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)
۲- قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای- 1379
۳- آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای- 1383
۴- لایحه جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی، هنری و حقوق مرتبط
۵- DIRECTIVE ۲۰۰۹/۲۴/EC OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL of ۲۳ April ۲۰۰۹ on the legal protection of computer programs
۶- http://en.wikibooks.org/