حل و فصل هر اختلافی از چند طریق امکانپذیر است که عبارتند از : مذاکره، طرح دعوی در مراجع قضایی و روش‌های جایگزین حل و فصل اختلافات. روش‌های جایگزین حل و فصل اختلافات موسوم به(ADR) یا (Alternative Dispute Resolution) به معنای روش‌هایی برای رسیدگی به اختلافات با کمک یک فرد میانجی در یک نهاد خصوصی و خارج از فرآیند دادخواهی در دادگاه هستند.
میانجیگری به معنای شیوه‌ای غیررسمی است که طی آن میانجیگر بیطرف براساس منافع طرفین، آنها را در رسیدن به توافق و حل اختلاف یاری میکند. میانجیگر نمی‌تواند تصمیم خود را به طرفین تحمیل کند.
داوری فرآیندی است که طی آن طرفین موضوع مورد اختلاف خود را جهت رسیدن به یک تصمیم نهایی و الزام¬آور و قابل اجرا به یک یا چند داور منتخب ارجاع می¬دهند.
تعیین کارشناس فرآیندی است که طی آن طرفین یک موضوع خاص(مانند یک سوال فنی) را به یک یا چند کارشناس برای تصمیم¬گیری درخصوص موضوع ارجاع می‌دهند. این تصمیم تا زمانیکه طرفین برخلاف آن توافقی نکنند الزام‌آور است.
مرکز داوری و میانجیگری سازمان جهانی مالکیت فکری به عنوان نهادی مستقل و بیطرف در سال ۱۹۹۴ در ژنو تاسیس شد و از سال ۲۰۱۰ نیز دفتر دیگری در سنگاپور شروع به کار کرده‌است. هدف این مرکز ارائه شیوه‌های جایگزین برای حل و فصل اختلافات ناشی از منازعات بین¬المللی در حوزه مالکیت فکری به ویژه قراردادهای مرتبط با فن¬آوری است. خدمات داوری، میانجیگری و تعیین کارشناس این مرکز به عنوان روشی سریع و کارآمد در دعاوی مالکیت فکری مورد استقبال قرارگرفته‌است.
موضوع پرونده‌های روبه افزایش مرکز داوری و میانجیگری سازمان جهانی مالکیت فکری شامل اختلافات ناشی از قرارداد (مانند قراردادهای لیسانس نرم‌افزار، قراردادهای توزیع محصولات دارویی و قراردادهای توسعه و پژوهش) و اختلافات غیرقراردادی (مانند نقض حق اختراع یا علامت تجاری) است. تاکنون پرونده‌هایی از کشورهای اتریش، چین، آلمان، ایرلند،فرانسه، هند، مجارستان، ایتالیا، هلند، ژاپن، اسپانیا، سوئیس،انگلستان و ایالات متحده آمریکا به مرکز داوری و میانجیگری سازمان جهانی مالکیت فکری ارجاع شده‌است. مرکز به طرفین دعوا کمک میکند تا از میان ۱۵۰۰ داور متخصص در حوزه مالکیت فکری و حل و فصل اختلافات بین‌المللی که از ۷۲ کشور مختلف هستند، داور مناسب انتخاب کنند و در موارد خاص، افراد واجد شرایط دیگری را برای همکاری در پرونده شناسایی و جذب میکند.
از میان پرونده¬هایی که به مرکز ارجاع می‌شود، ۵۳% از طریق میانجیگری، ۲۶% از طریق داوری و ۲۱% از طریق داوری فوری حل و فصل می‌شوند. موضوعات مربوط به حق اختراع و حقوق فناوری اطلاعات هریک با ۳۹ و ۲۲% شایع¬ترین موارد ارجاع شده هستند.
فرآیند داوری عادی با ارسال درخواست طرفین به مرکز آغاز می‌شود، مرکز ظرف ۳۰ روز به این درخواست پاسخ داده و داور یا داوران را تعیین میکند سپس خواهان موظف است ظرف ۳۰ روز موارد ادعایی خود را بیان نموده و خوانده نیز باید طی ۳۰ روز دفاعیات خود را ارائه نماید. در ادامه در صورت لزوم، طرفین یا شهود توضیحات مکتوب بیشتری ارائه خواهند کرد و سپس استماع دعوا شروع می‌شود. معمولا داور یا داوران پس از ۹ ماه بررسی‌ها را به اتمام رسانده و ظرف ۳ماه از خاتمه اقدامات، رای نهایی را اعلام می‌کنند. داوری فوری نیز فرآیند مشابهی دارد با این تفاوت که در داوری فوری تنها یکبار تبادل لوایح صورت می‌گیرد و یک داور ظرف سه ماه بررسی‌های لازم را انجام داده و یکماه پس از آن نیز رای نهایی را صادر میکند. به طور کلی داوری به دلیل ویژگی‌هایی مانند الزام‌آور و نهایی بودن رای داور ، مقرون به صرفه بودن از نظر زمان و هزینه و قابلیت اجرا روشی پرطرفدار جهت حل و فصل اختلافات است. معاهده نیویورک درخصوص شناسایی و اجرای آراء داوری خارجی مصوب ۱۹۵۸، در حال حاضر ۱۴۹ عضو دارد و ایران نیز در سال ۲۰۰۱ به این معاهده پیوسته‌است. این بدان معناست که آراء داوری بین‌المللی در بیش از ۱۴۰ کشور مانند آراء صادره از محاکم داخلی قابل اجراست.
فرآیند میانجیگری نیز با درخواست طرفین شروع می‌شود سپس مرکز لیستی از کاندیداهای واجد شرایط را جهت انتخاب یک نفر از لیست مذکور در اختیار طرفین می‌گذارد. وظیفه میانجیگر به اتمام رساندن یک فرآیند ۵مرحله‌ای شامل: آماده‌سازی، شروع پرونده، تحقیق و بررسی، چانه‌زنی و نتیجه‌گیری است.
یکی از تسهیلاتی که مرکز برای مدیریت پرونده به طرفین دعوا ارائه میکند، تسهیلات الکترونیکی پرونده (WIPO Electronic Case Facility) است. این سیستم که نوعی سیستم ثبت و پیگیری الکترونیکی پرونده است، به طرفین دعوا، داوران و مرکز امکان می¬دهد تا از هر نقطه از جهان روند رسیدگی به پرونده را پیگیری کنند.
در چند سال اخیر مرکز منابع قابل توجهی را برای ایجاد یک چارچوب حقوقی به منظور ساماندهی اختلافات مربوط به اینترنت و تجارت الکترونیک، اختصاص داده‌است. همچنین برای رسیدگی به اختلافات در برخی حوزه ها نظیر میراث فرهنگی و هنر، فیلم و رسانه، سازمان‌های مدیریت جمعی، استفاده غیرمجاز از نام‌های دامنه اینترنتی، فناوری اطلاعات و ارتباطات و انتقال فناوری بخش‌های ویژه در مرکز مشغول فعالیت هستند.
براساس یافته‌های یکی از مطالعات اخیر سازمان جهانی مالکیت فکری در مورد شروط حل و فصل اختلافات مندرج در قراردادها، متداول‌ترین مکانیزم مورد استفاده جهت حل و فصل اختلافات، چه در رسیدگی‌های قضایی داخلی و همچنین در رسیدگی‌های خارجی، ارجاع امر به دادگاه‌ها و مراجع قضایی است که پس از آن ارجاع امر به داوری و میانجیگری و داوری‌های فوری و نظریه‌های کار‌شناسی به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار دارند. از آن‌جا که طرح دعوا در مراجع قضایی مستلزم صرف وقت و هزینه بسیار است، مرکز داوری و میانجیگری وایپو به عنوان مرجعی قابل اعتماد و تخصصی می‌تواند به طور چشمگیری در امر صرفه جویی زمان و هزینه‌ها ایفای نقش نماید.
تالیف: دفتر حقوقی شرکت همکاران سیستم