نشان جغرافیایی نشانهای است که مبدأ کالایی را به قلمرو منطقه یا ناحیهای از کشور منتسب میکند، مشروط بر اینکه کیفیت و مرغوبیت، شهرت یا سایر خصوصیات کالا اساسا قابل انتساب به مبدأ جغرافیایی آن باشد (بند الف ماده 1 قانون حمایت از نشانه‌‌های جغرافیایی مصوب 1383).
در تعریف نشان جغرافیایی بر دو مورد تاکید میشود: نخست کیفیت، مرغوبیت، شهرت و دیگر ویژگی‌‌های محصول و دوم قابلیت انتساب محصول به یک مبدأ جغرافیایی.
برای تشخیص کیفیت و مرغوبیت کالا معیاری ارائه نشده و تشخیص آن به ذوق و سلیقه اکثریت مصرف کنندگان واگذارشده است.
برای قابل انتساب بودن محصول به یک محل جغرافیایی نیز باید ویژگی‌‌های محصول چنان با آن محل جغرافیایی وابستگی داشته باشند که مصرف کننده، محصول را با نام مبدأ جغرافیایی معین بشناسد. در‌‌واقع نشانه‌‌های جغرافیایی متشکل از نام محل یا منطقه مبدأ محصول است که میتواند روستا، شهر، کشور یا ناحیهای از یک کشور باشد. برای مثال فرش کاشان، انار ساوه یا پنیر لیقوان چند نمونه از نشانه‌‌های جغرافیایی هستند که بیانگر ویژگی‌‌های خاص و منحصر به فرد محصولات تولید شده در یک منطقه خاص جغرافیایی است. بدین نحو که به محض شنیدن نام آن منطقه در کنار نام یک محصول، ناخودآگاه کیفیت و برتری آن در ذهن افراد تداعی میشود؛ مانند زیتون رودبار، برنج فریدون‌‌کنار، رطب بم.
البته نشان جغرافیایی تنها منحصر به مواد خوراکی و محصولات کشاورزی و دامی نیست، بلکه میتواند محصولات معدنی، صنایع دستی و تولیدات صنعتی را نیز پوشش دهد؛ همچون ساعت سوئیس و چاقوی زنجان که انعکاس‌‌دهنده مهارت و تخصص نیروی انسانی شاغل در آن منطقه است یا عقیق یمن که بیانگر ویژگی‌‌های خاص معادن یک منطقه جغرافیایی است.
کالا در نشان جغرافیایی
کالا در نشان جغرافیایی عبارت است از هرگونه محصول طبیعی و کشاورزی و یا فرآورده‌‌‌‌های آن یا صنایع دستی و تولیدات صنعتی که در ادامه هرکدام توضیح داده می‌شوند.
- محصول طبیعی: هر گونه محصول موجود در طبیعت است که بدون تغییر و تبدیل با ابزار و اسباب ساخت دست بشر، یعنی به صورت بکر و دست نخورده، تحصیل شده باشد؛ مانند انواع آب، سنگ یا گیاهان طبیعی و امثال آن که در منطقه یا ناحیهای از یک کشور، با کیفیت خاص وجود دارد و مورد استفاده قرار میگیرد.
- صنایع دستی: شامل تمام کالا و اشیائی است که با دست انسان ساخته میشود. شهرت صنایع دستی که ممکن است مواد اولیه آنها فلز، پشم، پنبه، خاک و یا سنگ و امثال آن باشد، به مناطق یا نواحی تولید آن بستگی پیدا میکند و مشتریان بیشتر بر اساس نام منطقه تولید نسبت به خرید و مصرف آن اشتیاق پیدا میکند؛ هر چند کیفیت و مرغوبیت کالا نیز معیار جلب مشتری خواهد بود، مانند صنایع دستی اصفهان.
- تولیدات صنعتی: کلیه کالاهایی که از طریق ابزار صنعتی و ماشین آلات تولید میشود. در واقع اکثر عملیات تولید صنعتی با ابزار و وسایل مکانیکی صورت میگیرد و کار انسانی در ساخت و تولید کالاهای صنعتی نقش چندانی ندارد و انسان‌‌‌‌ها بیشترعملیات کنترل را بر عهده دارند. می توان در این زمینه ساعت سوئیس را مثال زد که نمونه‌ای از نشان جغرافیایی برای محصولات صنعتی است.
ویژگی های نشان جغرافیایی
عدم تعلق به شخص یا موسسه خاص ، وابستگی به ناحیه خاص و غیرقابل انتقال بودن سه ویژگی نشان جغرافیایی هستند که در ادامه معرفی می‌شوند.
- عدم تعلق به شخص یا موسسه خاص: نشان جغرافیایی امتیاز انحصاری نیست و به موسسه تجاری یا صنعتی معین تعلق ندارد. به عبارت دیگر، حقوق یا امتیازات ناشی از علائم مربوط به یک کشور، منطقه یا ناحیه خاصی از آن کشور است و جنبه شخصی ندارد. به عنوان مثال، کره هلندی به علت کیفیت مطلوب و مرغوبیت جنس آن، که اصولا مربوط به آب‌وهوا، خاک و نوع گیاهانی است که در سرزمین هلند می‌‌‌‌روید و به عنوان علوفه به مصرف و خوراک دام آن کشور می‌‌‌‌رسد، شهرت خاص دارد. بنابراین امتیاز کره هلندی به شرکت یا موسسه خاص تعلق ندارد و هر شخص یا موسسه‌ای که در هلند به تولید کره بپردازد، میتواند از این امتیاز استفاده کند و کشور دیگر حق استفاده از این نشانه را ندارد.
- وابستگی به ناحیه خاص: نشان جغرافیایی به کشور، منطقه و ناحیه خاص تعلق دارد. برای نمونه ممکن است تولیدکنندهای در یکی از کشورهای اروپایی، چایی همانند چای دارجیلینگ هند، کشت کند که از نظر کیفیت همانند چای دارجیلینگ باشد. اما چون تولید آن چای در منطقه دارجیلینگ هند صورت نگرفته، به همین دلیل نمی‌‌توان چای تولید شده در اروپا را با نشان چای دارجیلینگ عرضه کرد. ولی استفاده از نشانه جغرافیایی چای دارجیلینگ برای کلیه اشخاصی که در منطقه مزبور چای کشت کنند و چای آنها خصوصیات نوعی منطقه دارجیلینگ را داشته باشد، آزاد و بلامانع است.
- غیر قابل انتقال بودن نشان جغرافیایی: نشان جغرافیایی جنبه سرزمینی، منطقهای و محلی مخصوص به خود را دارد. بنابراین امتیازی شخصی نیست که قابلیت انتقال یا واگذاری به سرزمین یا موسسه اقتصادی کشور دیگری داشته باشد.
فواید نشان جغرافیایی
فواید نشان جغرافیایی شامل موارد ذیل است:
- معرفی مکان خاص تولید کالا و محصولات: نشانه جغرافیایی علامتی است که نشان می‌‌‌‌دهد محصولات کشاورزی یا دامی و کالای صنعتی در مکان مشخصی تولید شده است؛ مانند پسته دامغان،
- معرفی کیفیت خاص کالا و محصولات: نشان جغرافیایی بیانگر کیفیت ویژه و منحصر به فرد کالا و محصولاتی است که به بازار داخلی یا بین‌المللی عرضه میشود؛ به‌طور مثال خاویار ایران به علت کیفیت مطلوب آن در سطح ملی و بین‌المللی دارای شهرت است.
- منبع مهم اطلاع رسانی و تبلیغ محصولات: نشانهای جغرافیایی عامل مهمی در اطلاع رسانی و تبلیغ محصولات و کالاها در بازارهای داخلی و بین‌المللی هستند،
- قدرت تمایزبخشی بین محصولات: از آنجا که نشانهای جغرافیایی معرف کیفیت و مرغوبیت کالاها و تولیدات هستند و محل تولید نیز عامل شهرت و اعتبار محصولات است، بنابراین نشانه جغرافیایی علامتی است که کیفیت تولید یا محصول را به عموم و مصرف‌کنندگان معرفی میکند و آن را از محصولات مشابه که در محل دیگری تولید شده است، متمایز میکند تا افراد در انتخاب محصول مورد نظر سردرگم نباشند.
- نشان‌دهنده فرهنگ، تاریخ، آداب و رسوم و هویت ملی یک کشور: بسیاری از محصولات و صنایع تولید شده در کشور و یا ناحیه خاص بیانگر فرهنگ و آداب و رسوم و در واقع شناسنامه حیات یک جامعه هستند. برای مثال، صنایع دستی، فرش و گلیم و طرح‌های به‌کار رفته در آنها نشان‌دهنده سوابق تاریخی و فرهنگی یک ناحیه و یا جامعه هستند.
- ارتقای کیفیت کالا، توسعه و رشد اقتصادی: با توجه به اینکه نشان جغرافیایی معرف محصولات، تولیدات صنعتی و کشاورزی با کیفیت خاص است، بنابراین تلاش برای تضمین مرغوبیت، حفظ شهرت و کیفیت کالاها و محصولات تولیدی با علامت جغرافیایی مشخص، باعث افزایش تقاضای داخلی و بین‌المللی برای محصولات شده که آن نیز به نوبه خود منجر به توسعه اقتصادی و تقویت بنیه اقتصادی کشور میشود.
نشانه جغرافیایی علامتی است که نشان می‌‌‌‌دهد محصولات کشاورزی یا دامی و کالای صنعتی در مکان مشخصی تولید شده است
فرق نشانه جغرافیایی و علامت تجاری
باید توجه داشت که بهره‌‌مند بودن از یک نشان جغرافیایی مانع از آن نیست که تولیدکننده آن محصول از علامت تجاری خاص خود نیز برخوردار شود. به عبارت دیگر، نشان جغرافیایی یک روش حمایتی عمومی است که برای حمایت از تمامی تولیدکنندگان محصولی خاص در یک منطقه خاص به کارمی‌رود و به یک تولیدکننده بخصوص تعلق ندارد. اما همه تولیدکنندگان که از نشان جغرافیایی یکسانی بهره می‌برند، می‌توانند علامت تجاری منحصر به خود را نیز داشته باشند. برای مثال، در منطقه لیقوان افراد متعددی به تولید پنیر اشتغال دارند و همگی حق دارند از عبارت پنیر لیقوان به عنوان نشان جغرافیایی استفاده کنند. ولی در عین حال می‌توانند اسم خاصی نیز به عنوان علامت تجاری برای محصول خود انتخاب کنند تا از سایر تولیدکنندگان پنیر در منطقه لیقوان متمایز شوند.
قانون حمایت از نشانه های جغرافیایی
در صورتی که محصولات تولید شده در یک منطقه جغرافیایی خاص به آن منطقه منتسب باشند، از حمایت نشانه‌‌های جغرافیایی برخوردار می‌شوند؛ بدون اینکه الزامی به ثبت آنها وجود داشته باشد. با این وجود، ثبت این نشانه‌‌ها میتواند از جهت بار اثباتی برای تولیدکنندگان محصولات مفید باشد. در واقع ثبت نشانه جغرافیایی آماره‌‌ای است مبنی بر اینکه ویژگی‌‌های کالا به آن منطقه منتسب بوده و این امر به تأیید مراجع قانونی نیز رسیده است.
طبق بند الف ماده 7 قانون حمایت از نشانه های جغرافیایی ، هر شخص حقیقی یا حقوقی و همچنین گروه‌‌هایی از این اشخاص که در مکان جغرافیایی مورد نظر، به تولید کالای مذکور در اظهارنامه ثبت، اشتغال داشته باشند؛ می‌توانند به ثبت نشانه جغرافیایی اقدام کنند.
طبق ماده 8 این قانون نیز مواردی همچون نشانه جغرافیایی که ثبت آن مورد تقاضاست، مکان جغرافیایی که مبدأ محصولات است و همچنین کالایی که ادعا میشود منتسب به آن مکان جغرافیایی است، باید در اظهارنامه ثبت نوشته شوند.
مثال حمایت قانون از نشانه جغرافیایی
فرض کنید منطقهای جغرافیایی به کشت چای مرغوب مشهور است و مردم نیز چای آن منطقه را به کیفیت، عطر و طعم منحصر به فرد آن می‌شناسند. به عبارتی، نام یک منطقه جغرافیایی میتواند برای معرفی ویژگی‌‌های یک محصول مورد استفاده قرار گیرد. این امر در حقوق مالکیت فکری نیز مورد توجه قرار گرفته و نوعی از دارایی‌‌های فکری به نام «نشانه های جغرافیایی» را به رسمیت شناخته است.
سؤال: برای بهره مندی از حمایت قانون در خصوص نشانه های جغرافیایی باید چه اقداماتی انجام داد؟ آیا باید نشانه را به ثبت رساند؟
طبق بند الف ماده 3 قانون حمایت از نشانه های جغرافیایی ، در صورتی که نشانهای حائز شرایط ماده 1 باشد، یعنی بتواند کالایی را از نظر کیفیت، مرغوبیت، شهرت و … به منطقه جغرافیایی به‌خصوصی منتسب کند، از حمایت قانون برخوردار خواهد بود و ثبت شرط حمایت نیست. اما در صورتی که نشانهای به ثبت رسیده باشد، به این معناست که نشانه با معیارهای قانونی مطابقت دارد؛ بنابراین ثبت از جهت بار اثباتی حائز اهمیت است.
سؤال: چه کسانی می‌توانند برای ثبت نشانه های جغرافیایی درخواست دهند؟
طبق ماده 7 قانون حمایت از نشانه های جغرافیایی ، دو دسته از اشخاص می‌توانند اظهارنامه ثبت نشانه را به سازمان ثبت املاک و اسناد کشور تسلیم کنند:
- هر شخص حقیقی یا حقوقی و یا گروهی از اشخاص حقیقی یا حقوقی که در مکان جغرافیایی مندرج در اظهارنامه به تولید کالای مورد نظر مشغولند، می‌توانند تقاضای ثبت نشانه جغرافیایی را مطرح کنند،
- هر مرجع صلاحیتدار در امر تولید، توزیع و سیاست‌گذاری کالای مورد ثبت.
سؤال: چه کسانی می‌توانند از نشانه های جغرافیایی استفاده کنند؟
استفاده اشخاص از نشانه جغرافیایی منوط به احراز دو عامل است:
- اول اینکه تولید کالا در آن منطقه جغرافیایی خاص صورت گیرد،
- دوم آنکه کالای موردنظر با استاندارد کالاهای تولیدشده در آن منطقه مطابقت کند.
بنابراین تمامی تولیدکنندگانی که واجد دو معیار فوق باشند، می‌توانند نشانه جغرافیایی را بر محصولات خود درج کنند و استفاده یک شخص، سایر اشخاص واجد شرایط را از استفاده از نشان جغرافیایی محروم نمی‌سازد. طبق ماده 10 قانون حمایت از نشانه های جغرافیایی نیز تولیدکنندگان در صورتی مجازند از نشانه های جغرافیایی ثبت شده استفاده کنند که:
- کالا دارای کیفیت، مرغوبیت، شهرت و سایر خصوصیات مذکور در گواهینامه ثبت مربوطه باشد،
- محل فعالیت تولیدکننده منطقه جغرافیایی مذکور در گواهینامه ثبت باشد.
سؤال: حمایت از نشانه جغرافیایی در مقابل چه اقداماتی صورت میگیرد؟
در صورتی که تولیدکنندهای که واجد شرایط مذکور در ماده 10 نباشد (یعنی به هر دلیل صلاحیت استفاده از نشان جغرافیایی را نداشته باشد)، نشان را بر محصولات خود درج کند، اشخاص ذی‌‌نفع حق اقامه دعوا و مطالبه ضرر و زیان را خواهند داشت. طبق ماده 2 قانون حمایت از نشانه های جغرافیایی ، معرفی و انتساب گمراه‌‌کننده و غیرواقعی مبدأ جغرافیایی از جمله اقداماتی است که برای اشخاص ذی نفع حق اقامه دعوا ایجاد میکند.