در اقتصاد رو به پیشرفت کنونی نام شرکتهای دانشبنیان همواره بر سر زبانهاست. مزایای متعددی که در قانون برای این گروه از شرکتها در نظر گرفته شده بر جذابیت فعالیت در این عرصه افزوده و بسیاری از فعالان اقتصادی و صاحبان کسب و کارهای نوپا (استارت‌‌آپ‌‌ها) مشتاقِ ورود به این حوزه و برخورداری از معافیتها و مزایای قانونی آن هستند. این در حالی است که صرف داشتن ایده‌‌ی نو و تأسیس استارت‌‌آپ مترادف با دانشبنیان بودن نیست و لازم است مفاهیمی از قبیل اقتصاد دانشبنیان، محصولات دانشبنیان، خدمات دانشبنیان و شرکتهای دانشبنیان به طور دقیق بررسی شده تا شرکتها با آگاهی کامل و نگرش صحیح در مسیر مورد نظر خود گام بردارند.
در ایران در رابطه با شرکتهای دانشبنیان اسنادی به تصویب رسیده است که ضمن معرفی این شرکتها، مزایا و معافیتهای اختصاص یافته به آنها را نیز احصا کرده است. این اسناد عبارتند از:
- قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانش بنیان و تجاری سازی نوآوریها و اختراعات، مصوب 1389
- آیین‌‌نامه‌‌ی اجرایی قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانش بنیان و تجاری سازی نوآوریها و اختراعات، مصوب 1391
پیش از بررسی مفاد قوانین، آنچه ضروری مینماید ارائه‌‌ی مفهومی دقیق از اقتصاد دانش بنیان است تا بتوان به تبع آن کالاها، خدمات و شرکتهای دانش بنیان را نیز شناسایی کرد.
بخش اول: اقتصاد دانشبنیان، محصولات و خدمات دانشبنیان
اقتصاد دانشبنیان
نگاهی به سیر تحول اقتصاد از دیرباز تا به امروز نشان میدهد که اقتصاد در جهان سه مرحله را پشت سر نهاده است:
- اقتصاد کشاورزی
- اقتصاد صنعتی
- اقتصاد دانشبنیان
اقتصاد کشاورزی: منبع اصلی تولید در اقتصاد کشاورزی، زمین است که در کنار نیروی کار و سرمایه مورد استفاده قرار گرفته و از طریق فرایند کشت و زرع به تولید محصولات کشاورزی می‌‌انجامد. در این اقتصاد نوآوری محدود به استفاده از حیوانات و ماشین‌‌آلات در فرایند کشت و زرع است.
اقتصاد صنعتی: در اقتصاد صنعتی علاوه بر نیروی کار، زمین و سرمایه، مؤلفه‌‌ی دیگری به نام کارآفرینی و فناوری به چشم میخورد که از طریق پردازش محصولات در کارخانه به تولید محصولات صنعتی منجر میشود. میتوان منبع اصلی تولید در این اقتصاد را منابع طبیعی همچون نفت، آهن، ذغال‌‌سنگ و دیگر مواد معدنی دانست که در فرایندهای صنعتی مورد استفاده قرار میگیرند.
اقتصاد دانشبنیان: در این نوع از اقتصاد، علاوه بر نیروی کار، زمین، سرمایه، کارآفرینی و فناوری، مؤلفه‌‌ی دیگری به نام اطلاعات و دانش وجود دارد که از طریق شبیه‌‌سازی و ایجاد شبکه‌‌های اطلاعاتی و مجازی به تولید محصولات و صنایع مبتنی بر دانش میپردازد. برای مثال در تولید یک گوشی هوشمند انواع و اقسام اختراعات نرم‌‌افزاری و فناوری‌‌های نوین مورد استفاده قرار میگیرد که باعث تمایز برجسته‌‌ی این نوع از گوشی‌‌ها با مدل‌‌های پیشین خود میشود. برنامه‌‌های به کار رفته در این گوشیهای هوشمند با تکیه بر دانش و تخصص سازندگان آن ایجاد شده است. در واقع تولید چنین محصولی با اتکای صرف به منابع موجود در اقتصاد کشاورزی و صنعتی امکانپذیر نیست و عنصر دانش نقش کلیدی را در تولید ایفا میکند.
در اینجا شایان ذکر است که تمامی انواع اقتصاد چه اقتصاد سنتی و چه اقتصاد مدرن بر دانش مبتنی هستند؛ امّا آنچه باعث تفاوت اقتصاد دانشبنیان و اقتصادهای سنّتی میشود میزان ترکیب دانش با فعالیتهای اقتصادی است که در اقتصاد دانشبنیان به مراتب بیشتر است. از نظر سازمان همکاریهای اقتصادی و توسعه، اقتصاد دانشبنیان اقتصادی است که به طور مستقیم بر اساس تولید، توزیع و مصرف دانش شکل گرفته باشد. در این نوع اقتصاد، دانش بیش از سایر عوامل تولید نظیر کار و سرمایه موجب کسب ثروت شده و ارزش شرکتها بیشتر وابسته به دانش و دارایی‌‌های فکری و ناملموس آنهاست تا دارایی‌‌های فیزیکی.
محصولات و خدمات دانشبنیان
بر اساس توضیحات فوق میتوان محصولات و خدمات دانشبنیان را نیز بازشناخت. محصولات و خدمات دانش بنیان، محصولات و خدماتی با ارزش افزوده‌‌ی بالا هستند که از فعالیتهای مبتنی بر علم و فناوری (فعالیتهای دانشبنیان) حاصل میشوند. منظور از ارزش افزوده‌‌ی بالا آن است که نقش علم و فناوری در تولید محصول به اندازه‌‌ای است که موجب تغییر قابل توجه آن از شکل اولیه‌‌ی خود شده و بهای محصول نیز به تبع این تغییر افزایش می‌‌یابد. برای مثال یک قطعه پلاستیک کوچک و ارزان قیمت با انجام تغییراتی فناورانه به یک فلش مموری تبدیل شده و قیمت آن نیز به تناسب این تغییر افزایش قابل توجهی می‌‌یابد. ملاحظه میشود که ارزش افزوده در محصولات دانش بنیان به مراتب بالاتر از محصولات حاصل از اقتصاد صنعتی و کشاورزی است.
این بدان معناست که از لحاظ سطح فناوری کالاها و خدمات باید در حوزه فناور های بالا یا متوسط به بالا باشند تا دانش بنیان محسوب شوند. به عبارت دیگر دانش فنی طراحی و ساخت نمونه‌ی آزمایشگاهی یا دانش فنی فرآیند تولید محصول، به دلیل پیچیدگی فنی:
- به سختی قابل کپی‌برداری بوده و کسب آن از موانع اصلی ورود شرکتهای دیگر به بازار باشد.
- نیازمند تحقیق و توسعه قابل توجه، توسط تیم فنی خبره برای کسب آن باشد.
- منجر به ایجاد خواص یا کارکردهای پیچیده‌ای در محصول شده باشد.
با این اوصاف محصولات ناشی از فناوری نانو، صنایع هوا و فضا، زیست فناوری، فناوری اطلاعات و ارتباطات، تجهیزات پزشکی و … نمونه‌‌هایی از محصولات دانشبنیان تلقی میشوند.
البته از آنجا که تشخیص کالاها و خدمات دانشبنیان در ارزیابی دانشبنیان بودن یک شرکت مورد استفاده قرار میگیرد، نمیتوان صرفاً به تعیین معیار اکتفا کرد و لازم است مصادیق کالاهای دانش بنیان نیز به طور دقیق مشخص شود. بدین منظور از سال 1391 که اجرای قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانشبنیان آغاز گردید، فهرستی از کالاها و خدمات دانشبنیان توسط کارگروه ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکتهای دانشبنیان (وابسته به معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری) منتشر شد که به تفصیل به بیان مصادیق این محصولات پرداخته و راهنمای مناسبی برای شرکتها در این حوزه محسوب میشود.
شرکتهای دانش بنیان: رویکردهای قانونی، حمایتها و تسهیلات
مفهوم شرکت دانشبنیان
به منظور ارائه‌‌ی تعریفی دقیق از شرکتهای دانش بنیان به ماده‌‌ی 1 قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانش بنیان و تجاری سازی نوآوریها و اختراعات، مصوب 1389 مراجعه میشود. این ماده شرکتهای دانش بنیان را اینگونه تعریف میکند:
” شرکتها و مؤسسات دانش بنیان شرکت یا مؤسسه خصوصی یا تعاونی است که به منظور هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی (شامل گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری) و تجاری سازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالا و خدمات) در حوزه فناوری های برتر و با ارزش افزوده فراوان به ویژه در تولید نرم افزارهای مربوط تشکیل میشود.”
به عبارت دیگر، شرکتهایی که به طور خاص در عرصه‌‌ی تولید و تجاری سازی محصولات دانشبنیان فعالیت کرده و خدمات دانشبنیان ارائه میدهند، و با فعالیت خود در مسیر اهداف اقتصاد دانشبنیان گام برمیدارند، شرکتهای دانشبنیان محسوب میشوند. البته تبصره‌‌ی یک ماده‌‌ی فوق شرکتهای دولتی و مؤسسات عمومی غیر دولتی را از شمول حمایتهای قانون شرکتهای دانشبنیان مستثنی کرده است. بنابراین حمایتهای این قانون تنها منحصر به شرکتهای خصوصی و تعاونی است:
“تبصره- شرکتهای دولتی، مؤسسات ونهادهای عمومی غیر دولتی و نیز شرکتها و مؤسساتی که بیش از پنجاه درصد (50%) از مالکیت آنها متعلق به شرکتهای دولتی و مؤسسات و نهادهای عمومی غیر دولتی باشد، مشمول حمایتهای این قانون نیستند. ”
در صورتی که شرکتی به فعالیتهای دانشبنیان مشغول است، باید ارزیابی و تأیید صلاحیت شده و با توجه به حوزهی فعالیت خود مجوزهای لازم را از مقامات مربوطه دریافت کند تا بدین ترتیب از مزایای تعیین‌‌شده برای شرکتهای دانشبنیان برخوردار شود. ارزیابی و تأیید صلاحیت این شرکتها بر عهده‌‌ی کارگروه ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکتهای دانشبنیان (وابسته به معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری) است که طبق آیین‌‌نامه‌‌ی ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکتهای دانش بنیان و با توجه به فهرست کالاها و خدمات دانش بنیان صورت میگیرد.
مزایا و معافیتهای قانونی برای شرکتهای دانش بنیان
ماده‌‌ی 3 قانون شرکتهای دانش بنیان حمایتها و تسهیلاتی را برای شرکتها و مؤسسات دانش بنیانِ موضوع این قانون احصا کرده است:
” الف- معافیت از پرداخت مالیات، عوارض، حقوق گمرکی، سود بازرگانی و عوارض صادراتی به مدت پانزده سال
ب- تأمین تمام یا بخشی از هزینه تولید، عرضه یا به کارگیری نوآوری و فناوری با اعطاء تسهیلات کم بهره یا بدون بهره بلندمدت یا کوتاه مدت بر طبق عقود شرعی
ج- اولویت استقرار واحدهای پژوهشی، فناوری و مهندسی و تولیدی شرکتها و مؤسسات دانش بنیان موضوع این قانون در محل پارکهای علم و فناوری، مراکز رشد، مناطق ویژه اقتصادی و یا مناطق ویژه علم و فناوری
د- اولویت واگذاری تمام یا بخشی از سهام مراکز و مؤسسات پژوهشی دولتی قابل واگذاری براساس ضوابط قانون اصلاح موادی از قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و اجراء سیاستهای کلی اصل چهل و چهارم (44) قانون اساسی به شرکتها و مؤسسات دانش بنیان موضوع این قانون
هـ- ایجاد پوشش بیمه ای مناسب برای کاهش خطر پذیری محصولات دستاوردهای دانش، نوآوری و فناوری در تمام مراحل تولید، عرضه و به کارگیری
و- تسهیل شرایط مناقصه در موضوعات مرتبط با ماده (1) و تمهید امکان مشارکت شرکتها و مؤسسات دانش بنیان موضوع این قانون. ”
طبق ماده‌‌ی 8 این قانون، شرکتها و مؤسسات دانش بنیان مجازند مرکز فعالیت خود را در محدوده شهر تهران و دیگر شهرها با رعایت مقررات زیست محیطی مستقر نمایند.
همچنین طبق ماده‌‌ی 9 اجازه داده میشود که واحدهای پژوهشی مستقر در پارکهای علم و فناوری در جهت انجام مأموریتهای محوله‌‌ی خود، از مزایای قانونی مناطق آزاد در خصوص روابط کار، معافیتهای مالیاتی و عوارض سرمایهگذاری خارجی و مبادلات مالی بین‌‌المللی برخوردار گردند. هدف از این اقدام، ایجاد و توسعه شرکتها و مؤسسات دانش بنیان و تقویت همکاریهای بین‌‌المللی است.
صندوق نوآوری و شکوفایی
طبق قانون شرکتهای دانشبنیان، ساز و کار حمایتی دیگری نیز برای این شرکتها تدارک دیده شده است که “صندوق نوآوری و شکوفایی” نام دارد. این صندوق که وابسته به شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری است، برای ارائه‌‌ی تسهیلات به شرکتهای دانشبنیان و کمک به تجاریسازی نوآوریها تأسیس شده و فعالیتهای متعددی را در حمایت از این شرکتها به عمل می‌‌آورد. صندوق نوآوری و شکوفایی نهادی است با شخصیت حقوقی مستقل که از استقلال استخدامی، اداری، مالی و معاملاتی نیز برخوردار بوده و اساسنامه‌‌ی آن در سال 1390 به تصویب هیئت وزیران رسیده است. ماده‌‌ی 5 قانون حمایت از شرکتهای دانش بنیان در این خصوص مقرر میدارد:
“ماده 5- به منظور کمک به تجاری سازی نوآوریها و اختراعات و شکوفاسازی و کاربردی نمودن دانش فنی از طریق ارائه کمک و تسهیلات قرض الحسنه و تسهیلات بدون أخذ هرگونه تضمین و مشارکت با اختیار بخشش تمام یا بخشی از سهم مشارکت به شرکتها و مؤسسات دانش بنیان، صندوقی تحت عنوان صندوق نوآوری و شکوفایی وابسته به شورایعالی علوم، تحقیقات و فناوری و زیر نظر رئیس شورا تأسیس می شود. منابع مالی صندوق شامل کمکهای دولت، اعتبارات مندرج در بودجه سالانه، هرگونه کمک و سرمایهگذاری اشخاص حقیقی و حقوقی و شرکتهای دولتی وابسته و تابع، نهادهای عمومی غیردولتی و شهرداریها و شرکتهای وابسته و تابع می باشد. ”
ملاحظه میشود که هدف از تأسیس این صندوق، کمک به تحقق و توسعه اقتصاد دانشبنیان، تکمیل زنجیره ایده تا بازار و تجاریسازی نوآوریها، دستاوردهای پژوهشی و اختراعات، و کاربردی شدن دانش از طریق ارائه کمک‌ها و خدمات مالی و پشتیبانی به شرکتها و مؤسسات دانشبنیان است.
حمایتهای مالی صندوق نوآوری و شکوفایی نیز شامل انواع کمک بلاعوض، یارانه، ارائه تسهیلات، پرداخت تمام یا بخشی از سود تسهیلات و جرایم متعلقه، انواع خدمات ضمانت‌نامه و مشارکت و سرمایهگذاری در طرح‌های نوآوری و فناوری با استفاده از سپرده‌گذاری، جذب و هدایت منابع بانک‌ها و مؤسسات اعتباری و صندوق‌ها در راستای اهداف و وظایف و اختیارات این صندوق است.
بخشی از فعالیتهای این صندوق بدین شرح است:
بررسی وضعیت مالی و اقتصادی شرکتها و مؤسسه‌های دانشبنیان به منظور اعطای تسهیلات،
ارائه خدمات مالی و تسهیلاتی به شرکتها و مؤسسات و فعالیتهای دانشبنیان به صورت اعطای کمک بلاعوض و یارانه و تسهیلات کوتاه‌مدت و بلندمدت و ارائه خدمات ضمانت‌نامه‌ای به صورت مستقیم و غیرمستقیم.
مشارکت و سرمایهگذاری ریسک‌پذیر در مراحل تجاریسازی طرح‌ها و فعالیتهای دانشبنیان به صورت مستقیم و غیرمستقیم و نیز کمک مالی بلاعوض در این مورد.
شناسایی و انتخاب شبکه کارگزاری در ارائه خدمات مالی و تسهیلاتی و پشتیبانی صندوق
کمک مالی و حمایت از نهادهای پشتیبان تجاریسازی نوآوری و فناوری و فراهم کردن خدمات توانمندسازی شرکتها و مؤسسات دانشبنیان.
نظارت بر مراحل تخصیص منابع صندوق به شرکتها و مؤسسات و فعالیتهای دانشبنیان.
همکاری با مؤسسات و نهادها و مجامع تخصصی داخلی و خارجی.
صد و ده برنامه‌‌ی حمایتی از شرکتهای دانشبنیان
در مجموع میتوان صد و ده برنامه را برای حمایت از شرکتهای دانشبنیان برشمرد که هم شامل حمایتهای قانون شرکتهای دانشبنیان و هم شامل حمایتهایی است که طبق بخشنامه‌‌ها، ابلاغیه‌‌ها، آیین‌‌نامه‌‌ها و دستورالعملهای مختلف به این شرکتها اختصاص داده شده است. این حمایتها در موضوعات زیر است:
حمایتهای مالیاتی
حمایتهای مربوط به استقرار شرکتها
حمایتهای گمرکی
تسهیلات صندوق نوآوری و شکوفایی
بیمه‌‌ی تأمین اجتماعی
حمایت از کالای دانشبنیان ساخت داخل
تسهیلات سربازی کارکنان شرکتهای دانشبنیان
شرکتهای دانشبنیان و دانشگاه‌‌ها
واگذاری اراضی شرکتهای صنعتی
ترویج فعالیتهای دانشبنیان
توسعه‌‌ی بازار محصولات دانشبنیان
استفاده از بودجه‌‌ی پژوهشی دستگاه‌‌های اجرایی
حمایت از ورود شرکتها به بورس
بسته‌‌ی حمایتی از شرکتهای دانشبنیان حوزهی سلامت
گواهی کاربری نهایی برای کانال خرید برجام
تأمین مالی و تسهیلات
تأمین نیروی انسانی کارآمد
برنامه‌‌ی حمایت از صادرات و تبادل فناوری
برنامه‌‌ی جامع توسعه‌‌ی کسب و کار شرکتهای دانشبنیان
منابع:
نقش حقوق مالکیت فکری در توسعه ی اقتصاد دانش محور، حسین نوروزی، شهرام وصفی و همکاران، مؤسسه ی مطالعات و پژوهش های بازرگانی
فهرست کالاها و خدمات دانش بنیان، مصوبات کارگروه تشخیص و ارزیابی صلاحیت شرکتهای دانش بنیان، مندرج در سایت:
http://daneshbonyan.isti.ir/index.aspx?pageid=151
قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانش بنیان و تجاری سازی نوآوریها و اختراعات، مصوب 1389
آشنایی با صندوق نوآوری و شکوفایی، مندرج در سایت صندوق نوآوری و شکوفایی به نشانی:
http://cbd.nsfund.ir
مستندات قانونی و آیین نامه های مرتبط با ارزیابی و تشخیص صلاحیت و حمایتها از شرکتها و مؤسسات دانش بنیان، مندرج در سایت کارگروه ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکتهای دانش بنیان به آدرس:
http://daneshbonyan.isti.ir/uploads/%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%AA_v970712pdf_112548.pdf
صد و ده برنامه‌‌ی حمایتی از شرکتهای دانش بنیان و نحوه‌‌ی استفاده از آنها، مندرج در سایت کارگروه ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکتهای دانشبنیان به نشانی:
http://daneshbonyan.isti.ir/index.aspx?siteid=2&pageid=15059
http://daneshbonyan.isti.ir
تنظیم کننده یادداشت: پریسا محمدخانی