حقوق مالکیت ادبی و هنری
حقوق مالکیت فکری شامل دو دسته حقوق مادی و حقوق معنوی است.
الف) حق معنوی که نشان دهنده‌‌ی انتساب محصول فکری به پدیدآورنده‌‌ی آن است. حق معنوی به هیچ وجه قابل انتقال نیست و هر گونه قراردادی مبنی بر انتقال این حقوق نیز باطل است. در خصوص آثار ادبی و هنری حق معنوی شامل موارد ذیل است:
- حق افشا و اعلان اثر (عمومی کردن اثر): افشاء یک اثر به معنای هر نوع بیان از اثر است که با رضایت مؤلف موجب دسترسی عموم به آن، به هر شکلی، برای اولین مرتبه شود.
- حق انتساب اثر/ حق رعایت نام و عنوان (حق پدری): حق هر مؤلف است که آفرینش فکری او به خود او نسبت داده شود. البته مؤلف حق دارد نام خود را مخفی نگاه داشته و اثر خود را بدون نام/به صورت گمنام و یا با نام مستعار معرفی نماید.
- حق رعایت حرمت اثر (حق تمامیت اثر که در برخی قوانین، از این حق با عنوان “حق غیرقابل تعرض بودن اثر” هم نام برده شده است) بدین معناست که سرنوشت اثر باید تابع نظر مؤلف باشد و نه تابع نظر دیگران. طبق این حق، مؤلف حق دارد نسبت به هر گونه تغییر اثر خود، حذف بخشی از اثر و دیگر تغییرات مخالفت کند.
- حق پشیمانی/ حق بازستانی: مؤلف حق دارد اثری را که دارای نواقص یا اشتباهات یا دیگر مواردی است که موجب پشیمانی او شده است را بازستانده، اصلاح کند و مجدداً منتشر کند. همچنین در صورتی که مؤلف صلاح بداند میتواند اثر را برای همیشه از گردش حذف کند.
لازم به ذکر است که این حق در کشورهای مختلف به طرق مختلفی اعمال میشود و برخی کشورها شرایط و محدودیت‌‌هایی را برای اعمال این حق در نظر گرفته اند.
از آنجا که حقوق معنوی قابل انتقال نیستند بنابراین قراردادی نیز در حوزه‌‌ی انتقال این حقوق وجود ندارد.
ب) حقوق مادی: این دسته از حقوق همانطور که از نام آن نیز مشخص است از جنبه‌‌ی اقتصادی حائز اهمیت بوده و قابل داد و ستد و انتقال به غیر است. حق تکثیر، حق پخش و عرضه و اجرای اثر را میتوان از مهمترین حقوق مادی در حوزه مالکیت ادبی و هنری دانست.
- حق تکثیر: حق تکثیر یا نسخه برداری حقی است که به موجب آن، مؤلف به طور انحصاری حق ساخت یا اعطای اجازه‌‌ی ساخت یا ممنوع کردن ساختن نمونه‌‌های اثر خود را دارد. همچنین به موجب این حق، مؤلف میتواند شیوه‌‌های تکثیر و تولید نمونه‌‌های اثر خود را نیز تعیین کند.
تکثیر بنا به نوع اثر، شیوه‌‌های مختلفی خواهد داشت. مثلا در آثار ادبی، چاپ، عکسبرداری و کپی کردن، تکثیر محسوب میشوند. در آثار هنری مثل نقاشی و عکس، کشیدن و ترسیم، عکسبرداری و تهیه‌‌ی میکروفیلم، از جمله روش‌‌های تولید نمونه‌‌های اثر است. در آثار موسیقایی نیز این اعمال به صورت ضبط بر نوار کاست، نوار ویدیوئی، سی دی و غیره انجام میگیرد. - حق عرضه و اجرای عمومی اثر: عرضه یعنی بهره برداری مستقیم از اثر. به عبارت دیگر، هر شیوه‌‌ای که موجب شود اثر بدون آنکه تکثیر شود به جامعه ارائه شود، عرضه اثر محسوب میشود. مثل نمایش دادن اثر، پخش رادیویی و تلویزیونی اثر، قرائت و رو خوانی اثر و غیره.
قراردادهای حقوق مالکیت ادبی و هنری
قراردادهایی در رابطه با حقوق مالکیت ادبی و هنری منعقد میشوند که عبارتند از:
- قرارداد انتشار/ نشر: مهمترین قرارداد بهره برداری از حقوق مؤلف، قرارداد انتشار است. انتشار به معنای اجرای حق تکثیر مؤلف است و به ساخت نمونه‌‌ها و مصادیق اثر و توزیع آن اشاره دارد. انتشار منحصر به آثار ادبی نیست و آثار دیگری همچون موسیقی، نقاشی، عکس و غیره را در بر میگیرد. در این راستا نشر نه تنها شامل نشر چاپی، بلکه شامل هر روش ضبط به صورت انبوه نیز میشود. ولی معمولا مراد از انتشار، انتشار آثار ادبی است. در اثر قرارداد نشر، حق تکثیر به صورت انحصاری به ناشر منتقل میشود و در مقابل، ناشر نیز هزینه‌‌های تکثیر را بر عهده میگیرد.
در حال حاضر در قانون حمایت از مؤلفان، مصنفان و هنرمندان، مقرره‌‌ای در خصوص قرارداد نشر و شرایط آن مقرر نشده است. اما لایحه مالکیت ادبی و هنری که در دست تصویب است، موادی را به این نوع قرارداد اختصاص داده است. - قرارداد عرضه اثر: قراردادی است که به موجب آن، مؤلف حق عرضه و ارائه‌‌ی اثر خود به کل یا بخشی از جامعه را به یک شخص حقیقی یا حقوقی واگذار میکند. موضوع این قرارداد، حق عرضه و اجرای اثر است. عرضه یا اجرای اثر مربوط به آثاری است که قابلیت تکثیر ندارند و تنها از طریق رؤیت و مشاهده مورد بهره برداری قرار میگیرند. هنرهای تجسمی از طریق عرضه در موزه‌‌ها، گالری‌‌ها و یا سالنها ارائه میشوند و قرارداد عرضه نیز میتواند بین پدیدآورندگان آثار و چنین مراکزی منعقد شود.
- قرارداد تهیه اثر سمعی و بصری: اثر سمعی و بصری اثری مشتمل بر مجموعه تصاویر مرتبط و حاوی صدا میباشد که به قصد نمایش ایجاد میشود. بنابراین اثر سمعی و بصری شامل آثاری همچون فیلم سینمایی، فیلم کوتاه، فیلم مستند و غیره است و هر گونه فیلم در هر قالب و شکلی را در بر میگیرد.قرارداد تهیه اثر سمعی و بصری قراردادی است که قبل از خلق اثر منعقد میشود و پدیدآورنده را به خلق اثری سمعی و بصری و تهیه‌‌کننده را به مدیریت هزینه‌‌های آن متعهد میسازد. در واقع در یک طرف این قرارداد، پدیدآورنده/ پدیدآورندگان اثر قرار دارند (معمولا کارگردان) و در طرف دیگر، شخصی حقیقی یا حقوقی به نام تهیه‌‌کننده قرار دارد که هزینه‌‌ی خلق اثر شامل دستمزد بازیگران، تجهیزات مورد نیاز فیلم، تهیه وسایل و امکانات و غیره را بر عهده میگیرد.
گرچه قانون فعلی ایران در این زمینه ساکت است، امّا در عرف حرفه‌‌ای حقوق مالی اثر به تهیه‌‌کننده منتقل میشود. البته لایحه مالکیت ادبی و هنری در مورد قرارداد تهیه اثر سمعی و بصری نیز مقرراتی را وضع کرده است که اظهارنظر در مورد این مقررات به بعد از تصویب لایحه موکول میشود.
- قرارداد سفارش اثر: قرارداد سفارش اثر میان پدیدآورندگان آثار و مؤسسات و اشخاص حقوقی منعقد میشود. در سطح جهان بسیاری از آثار هنری و سینمایی در اثر قراردادهای سفارش به وجود می آیند. بدین صورت که سفارش تهیه‌‌ی اثری توسط سازمان یا مؤسسه طرف قرارداد به پدیدآورنده داده میشود. هزینه‌‌های خلق اثر نیز بر عهده سازمان مربوطه خواهد بود و نظارت و سلایق سازمان میتواند بر اثر خلق‌‌شده اعمال شود. در مقابل مؤلفان نیز که معمولا با هزینه‌‌های شخصی قادر به تهیه اثر نخواهند بود از امکانات اقتصادی سازمانهای سفارش‌‌دهنده بهره‌‌مند میشوند. در قانون ایران، حقوق مالی اثر سفارشی تا سی سال از تاریخ پدیدآمدن اثر به سفارش دهنده تعلق میگیرد. حقوق معنوی متعلق به پدیدآور است و محدودیت زمانی در مورد این دسته از حقوق وجود ندارد.
منابع:
اصول بنیادین حقوق مؤلف و حقوق مجاور، کلود کلمبه، ترجمه علیرضا محمدزاده وادقانی (1390)
قراردادهای حقوق مؤلف، پژمان محمدی (1386)