اسرار تجاری ؛ جنبه‌ ای دیگر از دارایی‌ های فکری

هنگامی که از اَسرار و رمز و راز سخن به میان می‌‌آید، اولین چیزی که به ذهن می‌رسد، پنهان و مخفی ‌‌بودن است. در واقع نمی‌‌توان چیزی را راز دانست ولی در عین حال آن را برای همگان آشکار کرد. در دنیای تجارت نیز اسراری وجود دارند که نباید برملا شوند، و اگر بر حسب ضرورت برای برخی افراد افشا شوند نیز باید تدابیری برای محافظت از آن‌‌ها درنظر گرفته شود.

امروزه اسرار تجاری (trade secrets) عاملی برای برتری شرکت‌‌ها نسبت به یکدیگر و ایجاد مزیت رقابتی است و همین امر اهمیت حفاظت از آن‌‌ها را دوچندان می‌‌سازد. در این نوشتار ابتدا به مفهوم اسرار تجاری و در ادامه ویژگی‌‌ها و مصادیق آن پرداخته می‌شود.

مفهوم اسرار تجاری

اسرار تجاری به معنای هر گونه اطلاعات، روش، رویه، الگو، سند یا فرآیندی است که معمولاً در خارج از سازمان ابراز و افشا نمی‌‌شود، واجد ارزش اقتصادی و مزیت رقابتی بوده و اغلب حاصل تحقیق و توسعه‌‌ داخلی است. همچنین اقدامات معقول و متعارفی برای حافظت از آن‌‌ اتخاذ می‌‌شود تا از دسترس رقبا در امان بماند.

به طور کلی، اسرار تجاری بخشی از اموال فکری شرکت‌‌ها را تشکیل می‌‌دهند، اما بر خلاف اختراع که برای اداره‌‌ ثبت شرح داده شده، افشا می‌‌شود و گواهینامه‌‌ اختراع بابت آن صادر می‌‌گردد، اسرار تجاری به هیچ وجه افشا و ثبت نمی‌‌شوند و محرمانه باقی می‌‌مانند. در واقع بر خلاف سایر اموال فکری که با ثبت در مراجع ثبتی رسمیت می‌‌یابند و از حمایت قانونی برخوردار می‌‌شوند، اسرار تجاری بدون طی هیچ گونه تشریفات ثبت، مورد حمایت قانون‌‌گذار قرار می‌گیرند.

مصادیق اسرار تجاری

برخی از مصادیق اسرار تجاری عبارتند از:

اطلاعات علمی و فنی

این دسته از اطلاعات شامل طیف وسیعی از موضوعات است. از جمله فرمول‌‌ها و دستورالعمل‌‌ها که در تولید مواد شیمیایی و خوراکی به کار می‌‌رود. همچنین دستور طبخ غذاها، تهیه‌‌ سس‌‌ها و نوشیدنی‌‌ها در رستوران‌‌ها و روش‌‌های ساخت محصولات نوآورانه که به عنوان اختراع به ثبت نرسیده و به شکل یک راز برای تولیدکننده باقی مانده است.

الگوریتم‌‌ها، رمزنگاری داده‌‌ها و بسیاری از اطلاعات این‌چنینی در حوزه‌‌های مختلف، همگی می‌‌توانند سر تجاری باشند. برای نمونه الگورتیم جستجوی گوگل که به عنوان یک دارایی فکری رمزنگاری‌‌شده فعالیت می‌‌کند و به طور منظم به‌‌روز رسانی می‌‌شود، یک راز تجاری است.

اطلاعات مالی

اطلاعاتی مانند فهرست تأمین‌‌کنندگان، فهرست مشتریان بالفعل یا بالقوه، قیمتی که شرکت‌‌ها قصد دارند برای مناقصه یا مزایده پیشنهاد دهند، هزینه‌‌های تولید محصولات، اطلاعات مربوط به درآمد و هزینه‌‌های شرکت و غیره، از جمله اطلاعات مالی هستند که در صورت وجود شرایط لازم، سر تجاری محسوب می‌شوند.

فراگردها (compilations)

فراگرد به معنای فرآیند جمع‌‌آوری اطلاعات و داده‌‌هاست، داده‌‌هایی که نتایج و یافته‌‌هایی را برای دارنده‌‌ خود به همراه دارند. گردآوری‌‌ اطلاعات در صورتی که حاصل تلاش و صرف هزینه‌‌ فراوان بوده و از سایر ویژگی‌‌های اسرار تجاری نیز برخوردار باشد، می‌‌تواند نوعی سر تجاری باشد؛ مثال بارز چنین اطلاعاتی را می‌‌توان در فهرست مشتریان دید. 

اطلاعات تجاری و بازاریابی

اطلاعاتی که به منظور پیشبرد بازاریابی محصولات و توسعه‌‌ کسب‌وکارها به کار می‌‌رود، مانند نحوه‌‌ جلب مشتری و دسترسی به بازارهای هدف، چگونگی همکاری با سایر شرکت‌‌ها و … از جمله اطلاعات تجاری ارزشمند برای کسب‌وکارهاست که در دسته اسرار تجاری قرار می‌‌گیرد.

البته اسرار تجاری منحصر به موارد فوق نیست و هر اطلاعاتی که واجد ویژگی‌‌های اسرار تجاری باشد، در زمره‌‌ این اسرار قرار می‌‌گیرد.

ویژگی‌‌ های اسرار تجاری

هر اطلاعاتی که برای شرکت‌‌ها مهم باشد لزوما راز تجاری محسوب نمی‌‌شود. اطلاعات و داده‌‌های موجود در شرکت‌‌ها و کسب‌وکارها باید واجد سه ویژگی باشند تا بتوان آن‌‌ها را سر تجاری نامید:

1. برای عموم بدیهی و آشکار نباشند: اطلاعات عمومی که همه از آن آگاه هستند را نمی‌‌توان سر تجاری محسوب کرد،
2. ارزش اقتصادی داشته باشند: یعنی به طور بالقوه یا بالفعل قابلیت درآمدزایی، سودآوری و مزیت رقابتی داشته باشد،
3. اقدامات متعارفی برای محافظت از آنها به عمل آید: این بدان معناست که صرف ادعای در اختیار داشتن اسرار تجاری کافی نیست؛ بلکه شرکت‌‌ها باید در عمل، با انجام اقداماتی مانند انعقاد قراردادهای عدم افشا، آموزش کارکنان، محدود کردن دسترسی‌‌ به اطلاعات محرمانه، رمزگذاری داده‌‌ها، اتخاذ تدابیر امنیتی در سیستم‌‌های رایانه‌‌ای و … از اسرار خود محافظت کنند. همان‌‌طور که شرکت کوکاکولا سال‌‌ها با اتخاذ روش‌‌های مطمئن، فرمول خود را مخفی نگه داشته است.

در صورتی که تمام سه ویژگی فوق موجود باشد، اطلاعات محرمانه‌‌ شرکت به عنوان اسرار تجاری از حمایت مالکیت فکری برخوردار خواهد بود و در صورتی که کسی از راه غیرقانونی چنین اسراری را سرقت کند یا آن را در اختیار افراد دیگری قرار دهد، با ضمانت اجراهای قانونی هر کشور مواجه خواهد شد.

صرف ادعای در اختیار داشتن اسرار تجاری کافی نیست؛ بلکه شرکت‌‌ها باید در عمل، با انجام اقداماتی مانند انعقاد قراردادهای عدم افشا، آموزش کارکنان، محدود کردن دسترسی‌‌ به اطلاعات محرمانه و… از اسرار خود محافظت کنند.

انتخاب بین اسرار تجاری و سایر مالکیت‌‌های صنعتی

طبیعتا شرکت‌‌های دانش‌‌بنیان و استارت‌‌‌‌آپ‌‌ها تمایل دارند از نوآوری‌‌ها و ابتکارات خود به بهترین شکل محفاظت کنند و آن‌‌ها را از دسترس رقبا محفوظ نگه دارند. اما سؤال این است که در چه شرایطی باید نوآوری‌‌های خود را به ثبت برسانیم تا از حمایت قانونی برخوردار شویم و در چه شرایطی بهتر است از ثبت آن‌‌ها اجتناب کنیم و آن‌‌ها را به شکل یک راز تجاری پنهان نگه داریم؟

معیارهای متعددی برای تصمیم‌‌گیری در این خصوص وجود دارد:

• ابتدا باید بررسی کنید که آیا فناوری شما قابلیت ثبت به عنوان اختراع را دارد یا خیر. در این مورد، قوانین ملی کشورها اهمیت به‌سزایی دارد. درواقع در بسیاری از کشورها، مدل‌‌های کسب‌وکار و فرمول‌‌های ریاضی به عنوان اختراع قابل ثبت نیستند، اما همین موارد می‌‌توانند به عنوان سر تجاری مورد حمایت قانون باشد. پس لازم است با قوانین و مقررات مرتبط آشنایی کافی داشته باشید.
• میزان پیچیدگی فناوری شما و توانایی فنی رقبا نیز معیار دیگری است که باید مدنظر قرار دهید. اگر رقبای شما می‌‌توانند به راحتی با مهندسی معکوس یا به طرق دیگر به فناوری شما دست پیدا کنند، گزینه‌‌ معقول‌‌تر آن است که فناوری خود را در مرجع ثبت اختراع به ثبت برسانید تا حق انحصاری کسب کنید.
• معیار دیگر آن است که احتمال ثبت فناوری یکسان یا مشابه با فناوری خود را ارزیابی کنید. اگر شرکت‌‌های مستعد دیگری در حوزه‌‌ کاری شما فعالیت می‌‌کنند و احتمال دارد متخصصان آن‌‌ها به فناوری مشابه دست یافته و آن را به ثبت برسانند، بهتر است در اسرع وقت نسبت به ثبت فناوری خود اقدام کنید.
• طول عمر فناوری خود را به دقت بسنجید. معمولا مدت حمایت قانون از اختراعات 20 سال است. آیا فناوری شما قادر است برای مدتی بیش از بیست سال با ارزش بماند؟ اگر فناوری شما عمری بیست ساله یا کمتر دارد، ثبت آن به عنوان اختراع می‌‌تواند با در نظر گرفتن سایر جوانب گزینه‌‌ مناسبی باشد.
• همچنین باید توانایی شرکت خود در حراست از اسرار تجاری را نیز مدنظر داشته باشید. آیا می‌‌توانید اقدامات معقول و متعارفی را برای حفاظت از اطلاعات و داده‌‌های خود به عمل آورید؟ هر گونه ضعف و نقصان در تدابیر امنیتی شما می‌‌تواند آثار جبران‌‌ناپذیری داشته باشد.

توجه به مواردی از این دست می‌‌تواند شرکت‌‌ها را در انتخاب استراتژی مناسب برای حفاظت از نوآوری‌‌های خود راهنمایی کند.

قوانین حمایت از اسرار تجاری

به دلیل اهمیت حمایت از اسرار تجاری و حفاظت از رقابت مشروع در بازار، کشورهای مختلف از جمله ایران قوانینی را وضع کرده‌‌اند:

قوانین ایالات متحده آمریکا در حمایت از اسرار تجاری

در ایالات متحده آمریکا، در قانونی به نام «قانون جاسوسی اقتصادی» مصوب 1996، اسرار تجاری تعریف شده و مورد حمایت قرار گرفته‌‌اند. در این قانون سواستفاده از اسرار تجاری و افشا و دسترسی غیرمجاز به آن‌‌ها جرم‌‌انگاری شده و مجازات‌‌های سنگینی از جمله جزای نقدی و حبس برای آن در نظر گرفته شده است.

در سال 2016 نیز «قانون دفاع از اسرار تجاری» (Defend Trade Secret Act) به تصویب رسید که در صورت نقض و سواستفاده از اسرار تجاری، به مالک آن اجازه‌‌ اقامه‌‌ دعوا در دادگاه ایالتی یا فدرال را می‌‌دهد. همچنین قانون متحدالشکل اسرار تجاری (Uniform Trade Secrets Act) (به اختصار UTSA) در ایالات متحده به تصویب رسیده تا قوانین ایالت‌‌های مختلف در خصوص اسرار تجاری را هماهنگ سازد. تا سال 2011  نیز 45 ایالت به تصویب UTSA اقدام کرده‌‌اند.

قوانین اتحادیه اروپا در حمایت از اسرار تجاری

در سال 2016 «دستورالعمل اسرار تجاری اتحادیه‌‌ اروپا» (EU Trade Secrets Directive)  به تصویب رسید که به دستیابی، استفاده و افشای غیرمجاز اسرار تجاری می‌‌پردازد و کشورهای عضو اتحادیه ملزم شده‌‌اند تا قوانین ملی خود را با این دستورالعمل تطبیق دهند.

قوانین ایران در حمایت از اسرار تجاری

در ایران قانونی که به طور مستقل و مفصل به حمایت از اسرار تجاری بپردازد وضع نشده است. اما در قانون تجارت الکترونیک مصوب 1382 در مواد 64 ، 65 و 75 به اسرار تجاری و افشای آن در محیط الکترونیکی اشاره شده است:

• جرم‌‌انگاری تحصیل و افشای غیرقانونی اسرار تجاری
  • ‌ماده ۶۴ – به منظور حمایت از رقابت‌‌های مشروع و عادلانه در بستر مبادلات ‌الکترونیکی، تحصیل غیرقانونی اسرار تجاری و اقتصادی بنگاه‌‌ها و مؤسسات برای خود و ‌یا افشای آن برای اشخاص ثالث در محیط الکترونیکی جرم محسوب شده و مرتکب به‌ مجازات مقرر در این قانون خواهد رسید.
• تعریف اسرار تجاری و ویژگی‌‌های آن
  • ماده ۶۵ – اسرار تجاری الکترونیکی «‌داده پیام» است که شامل اطلاعات،‌ فرمول‌‌ها، الگوها، نرم‌افزارها و برنامه‌ها، ابزار و روش‌‌ها، تکنیک‌ها و فرایندها، تألیفات منتشر‌نشده، روش‌‌های انجام تجارت و داد و ستد، فنون، نقشه‌ها و فراگردها (Compilations) ، اطلاعات مالی،‌ فهرست مشتریان، طرح‌‌های تجاری و امثال اینهاست که به طور مستقل دارای ارزش ‌اقتصادی بوده و در دسترس عموم قرار ندارد و تلاش‌‌های معقولانه‌ای برای حفظ و حراست ‌از آنها انجام شده است.
• مجازات نقض اسرار تجاری
  • ماده ۷۵ – متخلفین از ماده (۶۴) این قانون و هرکس در بستر مبادلات الکترونیکی ‌به منظور رقابت، منفعت و یا ورود خسارت به بنگاه‌های تجاری، صنعتی، اقتصادی و‌خدماتی، با نقض حقوق قراردادهای استخدام مبنی بر عدم افشای اسرار شغلی و یا‌ دستیابی غیرمجاز، اسرار تجاری آنان را برای خود تحصیل نموده و یا برای اشخاص ثالث ‌افشا نماید به حبس از شش ماه تا دو سال و نیم، و جزای نقدی معادل پنجاه میلیون (۰۰۰ ۰۰۰ ۵۰)  ریال محکوم خواهد شد.

طرح دعوای نقض اسرار تجاری

باید توجه داشت که نقض اسرار تجاری طبق شرایط خاصی محقق می‌‌شود و نمی‌‌توان هر گونه دستیابی به اسرار تجاری را مترادف با نقض آن‌‌ها دانست. برای مثالاگر فردی به طور مستقل اطلاعاتی را کشف کند که همان اطلاعات محرمانه‌‌ شرکت باشد، سازمان حقی برای طرح دعوا نخواهد داشت. همچنین درصورتی‌‌که اطلاعات سری شرکت به مرور زمان به اطلاعات عمومی رایجی تبدیل شود، سر تجاری نیز جنبه‌‌ محرمانگی خود را از دست داده و حمایت از آن ملغی می‌‌شود؛ بدون اینکه جرمی رخ داده باشد.

پس لازم است پیش از هر گونه طرح دعوا، اطمینان حاصل شود که افشای اسرار تجاری یا دستیابی به آن، به شکل غیرقانونی بوده است؛ مثلا از طریق هک سیستم‌‌های رایانه‌‌ای شرکت و هر طریق غیرمجاز دیگر.

شایان ذکر است که دعوای نقض اسرار تجاری بیش از هر دعوای دیگر نیازمند ارائه‌‌ دلایل معتبر است؛ به طوری که وجود اسرار تجاری، نقض یا افشای آن را اثبات کند. در نهایت تشخیص صحت ادعا برعهده‌‌ قاضی است که به نوع دلایل اقامه‌‌شده و تأثیر آن در متقاعد ساختن قاضی بستگی دارد.  

---

منابع:

• حقوق اسرار تجاری، ابراهیم رهبری، انتشارات سمت، 1392
• investopedia.com
• wipo.int
• carusolawoffice.com