قراردادهای حق امتیاز کاربر نهایی را می‌توان به سه نوع شرینک رپ(Shrink Wrap)، کلیک رپ(Click Wrap) و بروز رپ (Browse Wrap) تقسیم‌بندی کرد. در این میان، می‌توان قراردادهای شرینک رپ را مادر دو نوع قرارداد دیگر دانست. در واقع می‌توان گفت قراردادهای کلیک رپ و بروز رپ، شکل تکامل‌یافته قرارداد شرینک رپ هستند. این قراردادها، از نظر محتوا با یکدیگر دارای شباهت‌های بسیاری هستند و این شیوه ارائه قرارداد و میزان اعتبار آن است که آن‌ها را از هم متمایز می‌کند.
در قرارداد شرینک رپ، شرایط کامل قرارداد امتیاز بهره برداری، از پیش تهیه شده است. در پارهای موارد، این شرایط به گونهای که کاملاً از پشت لفاف و پلاستیک شفاف کشیده شده بر روی بسته قابل مشاهده است، بر روی بسته‌بندی نرمافزار قرار می‌گیرد و بر روی آن ذکر می‌شود که گشودن پوشش پلاستیکی بسته حاوی نرمافزار، به معنای پذیرش شرایط مندرج در قرارداد مذکور است. در سایر موارد، به دلیل مفصل بودن شرایط قراردادی و نبود امکان رویت همه این شرایط، قرارداد در داخل بسته حاوی نرمافزار جای داده شده و بر روی بسته قید می‌شود که گشودن پوشش پلاستیکی، به معنای پذیرش قرارداد موجود در داخل بسته‌بندی خواهد بود و بدین ترتیب، در واقع نوعی اطلاع‌رسانی در خصوص وجود قرارداد در داخل بسته حاوی نرمافزار صورت می‌گیرد. در این موارد، این حق برای مصرف‌کنندگان وجود دارد که در صورت عدم موافقت با شروط قرارداد، نرمافزار را مسترد نمایند. در این صورت هزینه پرداخت شده جهت دریافت امتیاز بهره برداری از نرمافزار به آنان بازگردانده خواهد شد.
در خصوص اعتبار قراردادهای شرینک رپ، نظرات مخالف و موافقی در رویه قضایی آمریکا و انگلستان وجود دارد. پارهای از استدلال‌ها مبنی بر عدم اعتبار این نوع قرارداد، به شرح زیر است:
نخست اینکه، در بیشتر موارد، نسخه نرمافزار از طریق توزیع‌کنندگان به دست کاربران می‌رسد و کمتر دیده می‌شود که کاربر به صورت مستقیم با ناشر نرمافزار در ارتباط باشد. از سوی دیگر، ناشر بر آن است تا در قالب مجوز بهره برداری، حق امتیاز محصول خود را به کاربران منتقل نماید. این در حالی است که به ویژه در رویه قضایی کشورهایی از قبیل انگلستان، اصل نسبی بودن قرارداد حاکم بوده و به موجب آن، قرارداد تنها برای طرفین آن الزام‌آور است و این بدان معناست که ناشر باید به صورت مستقیم با مصرفکننده رابطه قراردادی برقرار کند تا بتواند محدودیت در استفاده را از طریق قرارداد شرینک رپ بر وی تحمیل نماید. به نظر می‌رسد این امر در نظام حقوقی ایران با توجه به پذیرفته بودن تعهد به نفع ثالث قابل حل باشد. قرارداد زاده تراضی طرفین است و اثر آن، محدود به کسانی است که در انعقاد آن شرکت داشته‌اند. شرط نیز پارهای از قرارداد بوده و نسبت به اشخاص ثالث بی‌اثر است. با وجود این می‌توان شرطی را به نفع شخص ثالث در قرارداد گنجاند. در این صورت طرف خواهان تعهد به سود ثالث یا مشروط له نیز خواهد توانست اجرای تعهد به سود ثالث را از متعهد درخواست نماید. در موضوع مورد بحث، توزیع‌کننده نرمافزار و مشتری، طرفین قرارداد بوده و ناشر نرمافزار، شخص ثالثی محسوب می‌شود که محدودیت‌های مندرج در قرارداد شرینک رپ به عنوان تعهد به نفع او وضع شده است.
راه حل دیگر برای پاسخ به این ایراد این است که شرینک رپ را قراردادی مستقل بین ناشر و مصرفکننده تلقی نماییم. در این صورت، گنجاندن قرارداد شرینک رپ در بسته نرم‌افزاری را می‌توان نوعی ایجاب از سوی ناشر دانست. اما در خصوص قبول مصرف کننده این پرسش مطرح می‌شود که آیا می‌توان صرف باز کردن بسته از سوی وی را قبول تلقی نمود؟ از آنجایی که عموم مشتریان بر این باورند که بسته نرم‌افزاری را خریدهاند و لذا با شخص توزیع‌کننده وارد معامله شده‌اند، نمی‌توان عمل گشودن بسته را به عنوان قبول برای ایجاب ناشر پذیرفت.
دومین نکته‌ای که می‌تواند اعتبار قرارداد شرینک رپ را کاهش دهد این است که مشتری پس از انعقاد قرارداد با توزیع‌کننده و خرده‌فروش از مفاد چنین قراردادی مطلع خواهد شد و نحوه ابراز قرارداد، اعم از گنجاندن آن بر روی جعبه حاوی نرمافزار یا داخل آن، از این نظر تفاوتی ایجاد نمی‌کند. زیرا حتی اگر شروط قرارداد بر روی جعبه حاوی نرمافزار درج شده باشد نیز، به دلیل ریز و کوچک نوشته شدن، به چشم نیامده و می‌تواند منجر به آن شود که دادگاه چنین قراردادی را بی‌اعتبار تلقی نماید.
سومین ایراد وارد بر اعتبار قرارداد شرینک رپ این است که با توجه به ماهیت آنکه عبارت است از نوعی قرارداد امتیاز بهره برداری، طرف قرارداد، مالک چیزی نشده وتن‌ها حق استفاده از آن را خواهد داشت. این در حالی است که در بیشتر موارد، کاربران از این امر مطلع نیستند و حتی در صورت اطلاع، ممکن است از ورود به چنین قراردادی امتناع نمایند.
ایراداتی از این دست، مواردی هستند که در رویه قضایی آمریکا به رأی به عدم اعتبار قرارداد شرینک رپ منجر شده‌اند. با توجه به این موارد، در صورت وجود شرایط ذیل، می‌توان امکان ابطال قرارداد شرینک رپ را به حداقل رساند:
۱- چنانچه قرارداد بر روی بسته نرم‌افزاری درج شده است، با خطی درشت و خوانا نوشته شود تا کاملاً آشکار باشد و در غیر این صورت، اخطار ناظر بر وجود چنین قراردادی در داخل بسته، حاوی این شرایط باشد.
۲- نرمافزار به گونهای طراحی شود که هر بار پیش از اجرای قرارداد، شروط مربوط به آن بر روی صفحه نمایش کاربر به نمایش گذاشته شود. البته این پیشنهاد در رابطه با کلیه نرم‌افزار‌ها قابل اعمال نبوده و ممکن است در برخی موارد برای مشتری ایجاد دافعه نماید.
۳- دو نسخه از نرمافزار در اختیار کاربر قرار گیرد و یکی از این دونسخه، جنبه ارزیابی داشته باشد. در صورت مورد تأیید واقع شدن نسخه ارزیابی، کاربر، نسخه اصلی را به همراه قرارداد شرینک رپ بپذیرد.
۴- حتماً در قرارداد قید شود که مصرفکننده در صورت عدم موافقت، می‌تواند محصول را مسترد نموده و تمام هزینه پرداختی را پس بگیرد. لازم است در قرارداد، مدت زمان کافی برای انجام این امر نیز در نظر گرفته شود.
۵- قرارداد با عباراتی مناسب، ساده، واضح و قابل فهم برای همگان و حتی‌الامکان کوتاه تنظیم شود و ماهیت قرارداد نیز توسط چنین عباراتی برای مشتری تفهیم شود؛ به گونهای که مشتری مطلع شود که با تهیه این نسخه از نرمافزار، مالک آن نشده و تنها حق استفاده از آن به صورت محدود به وی اعطا شده است.
منابع:
– ستار زرکلام، حقوق مالکیت ادبی و هنری، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه¬ها (سمت)، تهران، ۱۳۸۸
– ناصر کاتوزیان، قواعد عمومی قراردادها، جلد ۳، انتشارات شرکت سهامی، تهران، ۱۳۸۳
– مهدی شهیدی، آثار قراردادها و تعهدات، جلد ۳، انتشارات مجد، تهران، ۱۳۸۲
– سید سجاد سید جعفری، قراردادهای حق امتیاز نرم¬افزاری کاربر نهایی، پایان¬نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد در رشته حقوق مالکیت فکری، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، زمستان ۱۳۹۰
Kim, Nancys, Wrap Contracts and Privacy, Available at-
http://Papers.ssrn.com
Bruser,Heather, Form Contracts in an Online World: The Enforceability-