همکاران سیستم– از آنجا که نرم افزار ممکن است علاوه بر کپی رایت ٬ با محسوب شدن به عنوان یک اختراع از نظام حمایتی دیگری نیز بهره‌مند گردد، در این مقاله به شناخت آن حق می‌پردازیم.
همانطور که گفته شد مالکیت فکری به دو شاخه مالکیت ادبی ـ هنری و مالکیت صنعتی تقسیم می‌شود. مالکیت ادبی ـ هنری در مقالهٔ پیشین تحت عنوان کپی‌رایت بررسی شد و اکنون این سوال مطرح است که مالکیت صنعتی چیست؟
حقوق مالکیت صنعتی شامل مجموعه ای از پدیدهای خلق شده صنعتی یا تجارتی می‌گردد من جمله اختراع، طرح صنعتی،علامت تجاری(لوگو)، اسرار‌تجاری، مدارهای یک پارچه، علایم و نشانه های جغرافیایی و گونه های گیاهی
شناخته شده‌ترین مصداق حق مالکیت صنعتی٬ «حق اختراع» است که زمان پیدایش آن را به دوره یونان باستان نسبت داده‌اند. روایتی وجود دارد که در یکی از مستعمرات یونان به نام سیباریس مردمانی بسیار عیاش و خوش گذران زندگی می‌کردند به همین دلیل قانونی وضع شد مبنی بر اینکه هر کس دست به ابداع غذای لذیذی بزند به مدت یک سال از حقی انحصاری نسبت به درآمد حاصل از خوراکی ابداعی خود بهره‌مند می‌شود و دیگران نمی‌توانند در این مدت، غذای ابداع شده توسط او را تهیه کنند. از این داستان به خوبی انگیزه اصلی اعطای این حق انحصاری بر می‌آید که مبنای وضع قوانین امروزی است و آن تشویق افراد به ابداع و نوآوری است.
اولین قوانین و مقررات مالکیت فکری چه زمانی وضع شده است؟
ریشه همه قوانین و مقررات مالکیت فکری را باید در نظام اعطای امتیازات سلطنتی که در اروپای قرون وسطا رواج داشت ٬ جست‌و‌جو کرد؛ ونیزی‌ها نخستین کسانی بودند که حدودا ۶ قرن پیش قانون نسبتا پیشرفته‌ای را در خصوص حق اختراع وضع کردند. به موجب قانونی که در سال ۱۴۷۴ میلادی تدوین گردید به مخترعان اقلام جدید، حقی انحصاری اعطا می‌شد:
«مردانی در این شهر هستند و کسانی نیز به لحاظ بزرگی و نیک سرشتیشان هر روزه از نقاط گوناگون به اینجا می‌آیند که با هوش سرشار خود توانایی ابداع همه نوع وسایل مبتکرانه را دارند و باید قانونی وضع شود که آفریده‌های آنان را از تقلید و ساخت بوسیله دیگران مصون سازد تا از پاداش زحمات خود محروم نشوند، چنین مردانی ایده‌های خود را عملی می‌کنند، چیزهای نو می‌سازند که منفعت کمی برای این کشور ندارد…»
برخی از نویسندگان دلیل وضع چنین قانونی را ضعف اتحادیه‌های صنفی ونیز در حمایت از حقوق اعضایشان در مقایسه با اتحادیه‌های صنفی سایر نقاط در ایتالیا می‌دانند که سبب شد مخترعان عضو اتحادیه‌های ونیز تنها راه چاره برای حفظ حقوق خود را فشار آوردن به دولت برای وضع قانونی فراگیر و ثابت بدانند.
البته جایگاه کشور انگلستان را در به رسمیت شناختن سیستم حق اختراع نمی‌توان نادیده گرفت زیرا واژه پتنت که امروزه برای حق اختراع به کار گرفته می‌شود در حقیقت از «ل‌تر پتنت»های سلطنتی نشات می‌گیرد که در قرون وسطا توسط پادشان انگلستان اعطاء می‌شد. این امتیازنامه‌ها در واقع به صورت نامه‌هایی سرگشاده خطاب به عموم مردم صادر می‌شد که وسیله اعطای امتیاز از سوی پادشاه به افراد بود و اغلب اهداف سیاسی در پس آن قرار داشت که برای جبران وفاداری حامیان سلطنت و طلبکاران سیاسی به کار گرفته می‌شد.
اختراع نتیجه فکر فرد یا افرادی است که برای اولین بار فرایند یا فراورده خاص را ارائه و مشکلی را در یک حرفه، فن، فناوری، صنعت و مانند آن‌ها حل می‌کند
اختراع چیست؟
اختراع نتیجه فکر فرد یا افرادی است که برای اولین بار فرایند یا فراورده خاص را ارائه می‌کند و مشکلی را در یک حرفه، فن، فناوری، صنعت و مانند آن‌ها حل می‌نماید. (ماده ۱ قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علائم تجاری مصوب ۱۳۸۶)
منظور از اختراع، راه حلی است در حوزه فناوری که برای مساله‌ای خاص ارائه می‌شود اعم از اینکه این راه حل مربوط به یک فراورده یا فرایند باشد. برخی از حقوق دانان اختراع را کشف قابلیت‌های ذاتی اشیا دانسته‌اند.
برای اینکه اختراعی مشمول حمایت گردد چه خصوصیاتی باید داشته باشد؟
۱- تازه بودن (new) / بی‌سابقه بودن
۲- کاربرد صنعتی (industrial applicability):
یعنی اینکه از نظر صنعتی قابلیت ساخت یا اجرا داشته باشد. البته آن طور که در ماده ۲ قانون ثبت اختراعات مصوب ۱۳۸۶ نیز آمده، منظور از صنعت معنای عام آن مد نظر است که کلیه شاخه‌های صنایع شامل مواردی نظیر صنایع‌دستی، کشاورزی، ماهیگیری وخدمات و کلیه محصولات مصنوعی یا طبیعی می‌گردد.
بنابراین اگر امری دارای ارزش علمی فراوان باشد اما کاربرد عملی نداشته باشد، اختراع محسوب نمی‌گردد. بنابراین نظریه‌ها، اکتشافات علمی و ایده‌ها مشمول حق اختراع نخواهند بود.
۳- گام ابتکاری (inventive step):
این ویژگی که جز ذاتیات هر اختراعی است بدان معناست که چیزی اختراع به حساب می‌آید که معمولی نباشد و حاوی یک ابداع و ابتکار باشد. البته این امر بسته به اینکه توقع عمومی چه میزان باشد، معمولی و یا ابتکاری تلقی شدن آن نیز تفاوت خواهد کرد. طبق ملاک‌های یک کشور ممکن است همین که یک جنبه ابتکاری در موضوع وجود داشته باشد، آن را اختراع به حساب آورند اما در کشور دیگر اختراع لزوما بایستی فرا‌تر از مهارت‌های یک انسان ماهر باشد.
حق اختراع چیست؟ حقی انحصاری است که از سوی دولت برای یک مخترع در ازای افشای اختراعش به رسمیت شناخته می‌شود تا بتواند دیگران را از بهره برداری از اختراع خود برای مدتی محدود محروم کند.
قیاس حق مولف و حق مخترع
برخلاف کپی رایت که به محض ابراز در یک قالب بیانی حتی در صورت مشابهت با آثار دیگر مورد حمایت قرار می‌گیرد. ویژگی حق اختراع در قیاس با حق مولف (کپی رایت)، ایجاد یک انحصار با مدت معین است (طبق قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی‌و علائم تجاری مصوب ۱۳۸۶ این مدت بیست سال است)، افراد از رقابت در اختراع مشابه منع می‌شوند. این انحصار به طور مطلق اجرا می‌شود به نحوی که کسی جز مخترع حق ندارد اقدام به ساخت، استفاده یا فروش کند. البته این انحصار در مقابل این است که مخترع موظف است اطلاعات مربوط به اختراع را به محض دریافت گواهینامه اختراع افشا نماید تا جامعه وقت و هزینه خود را صرف اختراعات سابق نکند. اما مبنای حق مولف ارتباط پدیدآورنده با جامعه است؛ به نحوی که افراد با حفظ نام خود افکار و اندیشه‌های خود را با جامعه تسهیم نمایند. به همین دلیل است که در کپی رایت، به محض انتزاع اثر از ذهن پدیدآورنده و بیان آن حتی با وجود مشابهت با سایر آثار باز هم مورد حمایت قرار می‌گیرد زیرا ثبت آن تاثیری بر ترتب حقوق نسبت به پدیدآورنده آن ندارد بنابراین پدیدآورنده هیچ الزامی به تحقیق در باب آثار مشابه ندارد در حالی که برای بهره‌مندی از حق اختراع، مخترع موظف به تحقیق در سایر موارد مشابه است تا از اختراع امری که پیش از این اختراع شده، اجتناب ورزد و الا زمان و هزینه‌ای که در این راه صرف کرده است به باد خواهد رفت و محتملا در مقابل یک دعوی حقوقی نیز قرار می‌گیرد.
تالیف: دفتر حقوقی شرکت همکاران سیستم
منابع
۱-امامی،اسداله،حقوق مالکیت صنعتی،نشر میزان، 1390،تهران
۲-قاجارقیونلو، سیامک، مقدمه حقوق سایبر، نشر میزان، ۱۳۹۱، تهران
۳-خدمت گزار، محسن، فلسفه مالکیت فکری، نشر میزان، ۱۳۹۰، تهران
۴-زرکلام، ستار، حقوق مالکیت ادبی و هنری، انتشارات سمت، ۱۳۸۷، تهران