طبق ماده 1 قانون ثبت اختراعات، طرح‌‌های صنعتی، و علائم تجاری مصوب 1386، اختراع عبارتست از نتیجه فکر فرد یا افراد که برای اولین بار فرآیند یا فرآورده‌‌ای خاص را ارائه میکند و مشکلی را در یک حرفه، فن، فناوری، صنعت و مانند آنها حل مینماید.
طبق ماده 2 اختراع قابل ثبت اختراعی است که سه ویژگی داشته باشد:
- جدید بودن: یعنی نمونه‌‌ی آن در فنون و صنایع پیشین وجود داشته باشد.
- گام ابتکاری: یعنی از نظر اشخاصی که مهارت عادی در آن حوزه دارند، بدیهی و معلوم جلوه نکند.
- کاربرد صنعتی: یعنی اختراعی کاربردی محسوب شده و قابل استفاده در رشته‌‌ای از صنعت باشد.
اختراع یا میتواند به صورت فرآورده یا محصول (وسیله، دستگاه، قطعه، ابزار، تجهیزات، سیستم فیزیکی) باشد یا به صورت فرآیند (روش، سیستم فرآیندی)، و یا ترکیبی از محصول و فرآیند، که در هر سه صورت اگر واجد شرایط سه گانه فوق باشد قابل ثبت خواهد بود.
مرجع رسیدگی به تقاضای ثبت اختراع
تقاضای ثبت اختراع به اداره مالکیت صنعتی (مرکز مالکیت معنوی کنونی) تسلیم میشود. تسلیم اظهارنامه به صورت الکترونیکی و از طریق وب سایت مرکز به نشانی زیر خواهد بود:
https://iripo.ssaa.ir/
اظهارنامه ثبت شامل مندرجاتی است که در ادامه به توضیح هر یک از آنها میپردازیم:
مشخصات متقاضی و مخترع
- نام مخترع: نماینده قانونی مخترع و متقاضی ثبت باید در اظهارنامه ثبت قید شود. باید توجه داشت که متقاضی ثبت اختراع لزوما مخترع نیست. بلکه امکان دارد فرد دیگری به جز مخترع باشد. مانند وکیل و نماینده قانونی که در این صورت مشخصات متقاضی نیز در اظهارنامه قید شده و مدارک دال بر سمت قانونی او نیز به همراه اظهارنامه تسلیم میگردد.
اگر متقاضی خود مخترع باشد تنها مشخصات او به عنوان مخترع و متقاضی ثبت درج میگردد. - عنوان اختراع : عنوان اختراع نامی است که برای اختراع برگزیده شده و به ماهیت فنی اختراع اشاره میکند.
اظهارنامه فقط باید به یک اختراع یا دسته‌‌ای از اختراعات مرتبط که یک اختراع کلی را تشکیل میدهند مربوط باشد. در اختراع کلی، ذکر نکردن ارتباط اجزاء آن، موجب بی اعتباری گواهینامه مربوط نمیشود. - توصیف اختراع:در توصیف اختراع باید زمینه‌‌ی فنی اختراع تبیین گردد. زمینه‌‌ی فنی یعنی حوزه‌‌ای فنّی که اختراع در محدوده‌‌ی آن قرار میگیرد. برای مثال اگر مخترع یک ماشین لباسشویی با قابلیتهای جدیدتری نسبت به ماشینهای لباسشویی موجود در بازار اختراع کرده است، باید اوّلاً مشخص کند که اختراع او در حوزه‌‌ی ماشینهای لباسشویی است. ثانیاً باید وجوه تمایز اختراع خود با نمونه‌‌های قبلی را توضیح دهد.
- ادعانامه اختراع: یکی از مهمترین بخشهای مربوط به اختراع، ادعانامه اختراع است.
ادعانامه باید اولّا نشان دهنده‌‌ی سه شرط اساسی اختراع (جدید بودن، گام ابتکاری، کاربرد صنعتی) باشد تا قابل ثبت بودن اختراع را اثبات نماید. ثانیاٌ باید بیانگر تفاوتهای فنّی اختراع نسبت به اختراعات قبلی باشد، به گونه‌‌ای که اداره‌‌ی ثبت را برای حمایت از اختراع و اعطای حقوق انحصاری به مخترع متقاعد سازد. در این بخش، جنبه‌‌های فنی اختراع تشریح میگردد بدون اینکه به ویژگی‌‌ها و مزایای آن اشاره شود.
تعیین اینکه اختراع مورد نظر، محصول است یا فرآیند نیز در این قسمت انجام خواهد شد.
شایان ذکر است که اطلاعات ارائه‌‌شده در ادعانامه باید کاملا با مطالب بیان شده در قسمت توصیف اختراع منطبق بوده و از آن فراتر نباشند.
برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص چگونگی تنظیم توصیف و ادعانامه به وب سایت مرکز مالکیت معنوی مراجعه کنید.
- نقشه و نمودار: نقشه‌‌ها و نمودارهایی که برای معرفی بهتر اختراع مورد نیاز است نیز پیوست اظهارنامه میشود.
- تاریخ و امضا: منظور تاریخ تقدیم اظهارنامه و امضای شخصی است که اظهارنامه را تسلیم میکند. امضا برای شناخت هویت متقاضی حائز اهمیت است.
- حق تقدم (تسلیم رونوشت گواهی شده‌‌ی اظهارنامه‌‌ی حق تقدم) :
پیش از پرداختن به مسأله‌‌ی حق تقدم لازم به توضیح است که در ثبت اختراع، تاریخ تسلیم اظهارنامه نقش بسیار مهمی دارد. یعنی از بین دو نفر که اختراع کاملا یکسانی دارند، اختراع به نام کسی به ثبت میرسد که اظهارنامه‌‌ی خود را زودتر به مرجع ثبت تسلیم کرده است. یعنی ممکن است کسی که دیرتر اظهارنامه داده، در عمل زودتر از مخترع دیگر اختراع خود را کامل کرده باشد، امّا تنها به دلیل تأخیر در تسلیم اظهارنامه از ثبت اختراع خود باز بماند. در واقع مخترعی که دیرتر برای ثبت اختراع مراجعه میکند، یک ویژگی مهم اختراع خود را از دست داده و آن جدید بودن اختراع است. زیرا پیش از او شخص دیگری اختراعی یکسان یا مشابه را معرفی کرده و اختراع مخترع دوم دیگر جدید نیست.
این مورد تنها به دو مخترع در یک کشور محدود نمیشود. بلکه در بسیاری از کشورها از جمله ایران که معیار جدید بودن اختراع را در سطح جهان ملاک قرار داده‌‌اند، در هر جای دنیا که اختراعی مشابه یا یکسان با اختراع مورد تقاضا به ثبت رسیده باشد، موجب محرومیت مخترع از ثبت میشود.
امّا کنوانسیون پاریس که ایران نیز عضو آن است، مکانیسمی با عنوان حق تقدم طراحی کرده است که میتواند در مواردی محدودیت مزبور را رفع کند. بدین صورت که اگر مخترع (الف) در یکی از کشورهای عضو کنوانسیون پاریس اظهارنامه‌‌ی اختراع خود را تسلیم کرده باشد، برای ثبت اختراع خود در سایر کشورهای عضو کنوانسیون، به مدت 12 ماه از حق تقدم برخوردار خواهد بود. یعنی اگر مثلا در تاریخ 5 اردیبهشت 1398 در فرانسه اظهارنامه داده باشد، 12 ماه (یعنی تا 5 اردیبهشت 1399) فرصت دارد تا درسایر کشورهای عضو کنوانسیون مثلا ایران اظهارنامه دهد و همان تاریخ اظهارنامه‌‌ی اول، تاریخ تسلیم اظهارنامه‌‌ی بعدی محسوب خواهد شد. بنابراین اگر مثلا 4 ماه بعد در روز پنجم شهریور 1398 به ایران مراجعه کند و رونوشت گواهی‌‌شده‌‌ی اظهارنامه‌‌ی قبلی را به اداره‌‌ی ثبت ایران تحویل دهد، همان تاریخ 5 اردیبهشت، تاریخ ثبت اظهارنامه او در ایران نیز محسوب خواهد شد، نه 5 شهریور.
فایده‌‌ی این حق تقدم آن است که اگر مخترع دیگری در ایران در تیر ماه 98 اظهارنامه‌‌ی اختراعی یکسان با مخترع (الف) را تقدیم کند، کسی که در نهایت اختراع به نام او به ثبت میرسد، مخترع الف است که بر اساس حق تقدم، زودتر اظهارنامه تسلیم کرده است.
قانون ثبت اختراعات 1386 در بند ب ماده 5، ماده 9 و ماده 10 به این موضوع اشاره دارد. - هزینه ثبت اظهارنامه: متقاضی ثبت باید هزینه‌‌های ثبت را نیز در هنگام تسلیم اظهارنامه پرداخت کند.
- اصلاح و رفع نقص اظهارنامه:
طبق ماده 11 قانون ثبت اختراعات 1386، اظهارنامه باید واجد شرایط زیر باشد:
الف) ذکر صریح یا ضمنی این که ثبت یک اختراع تقاضا میشود.
ب) ذکر نکاتی که شناخت هویت متقاضی را میسر میکند.
ج) توصیف اجمالی اختراع
اگر اظهارنامه در زمان تقاضا فاقد شرایط فوق باشد، به متقاضی اخطار خواهد شد تا ظرف سی روز اصلاحات لازم را انجام دهد و تاریخ تقاضا همان تاریخ دریافت اصلاحات خواهد بود. در صورت عدم رفع نقص، اظهارنامه کان لم یکن میگردد.
همچنین در صورتی که در اظهارنامه به نقشه‌‌هایی اشاره شده باشد که پیوست اظهارنامه نشده، از متقاضی برای ارائه‌‌ی نقشه‌‌ها دعوت خواهد شد. در صورتی که متقاضی نقشه‌‌ها را ارائه کند، تاریخ دریافت نقشه، تاریخ تقاضا تلقی خواهد شد. در صورت عدم ارائه‌‌ی نقشه‌‌ها، همان تاریخ دریافت اظهارنامه، تاریخ تقاضا تلقی شده، و اشاره به نقشه‌‌ها کان لم یکن تلقی میشود.