پایگاه داده در مفهوم عام آن، به مجموعهای از اطّلاعات با ساختار منظم و سازمان‌یافته گفته می‌شود. در این مفهوم، ذخیره‌سازی ساده اطلاعات در یک پرونده را نیز می‌توان نوعی پایگاه داده دانست. اما در مفهوم خاص، منظور از پایگاه داده مجموعهای از این اطلاعات است که در قالبی ذخیره شده که توسط ابزارهای الکترونیکی قابل خواندن و دسترسی است. موارد ذیل از جمله تعاریف آکادمیک ارایه شده از این مفهوم هستند.
الف- تعریف پایگاه داده:
- پایگاه داده‌ها عبارت است از مجموعهای از داده‌های به هم مرتبط.
- پایگاه داده‌ها عبارت است از مجموعهای از داده‌های منطقا به هم مرتبط (و توصیف این داده‌ها) که برای پاسخ‌گویی به نیازهای اطلاعاتی یک سازمان طراحی شده‌اند.
- گاه به جای عبارت «پایگاه داده» از اصطلاح «بانک اطلاعات» استفاده می‌شود. این اصطلاح قدیمی بوده و توسط مبتکران پایگاه‌های داده اولیه به کار برده میشده است.
- لازم به ذکر است که چینش تصادفی داده‌ها را نمی‌توان یک پایگاه داده در معنای خاص آن تلقی نمود؛ چراکه پایگاه داده برای هدفی خاص ساخته و جمع‌آوری شده، کاربران مشخصی را مخاطب قرار می‌دهد و کاربردی ویژه از سوی طراحان برای آن مدنظر قرار داده می‌شود.
>پایگاه داده‌ها به مجموعهای از داده‌ها اطلاق می‌شود که توسط یک سیستم مدیریت پایگاه داده‌ها، مدیریت می‌شود.
ب- حمایت قانونی از پایگاه‌های داده:
در میان معاهدات بین‌المللی موجود، کنوانسیون برن، موافقتنامه تریپس و معاهده حقوق مالکیت ادبی و هنری سازمان جهانی مالکیت فکری (موسوم به معاهده WCT) به پایگاه داده در مفهوم عام آن اشاره دارند. کنوانسیون برن در این خصوص تنها به گردآوری آثار ادبی و هنری در یک مجموعه نظر داشته و در بند ۵ ماده ۲، چنین مجموعه‌هایی را قابل حمایت می‌داند. آن چه در موافقتنامه تریپس و WCT مورد اشاره واقع شده، با مفهوم خاص پایگاه داده قرابت بیشتری دارد. تعریف ارایه شده در این معاهدات و حمایت مقرر در آن به شرح زیر است:
۱- ماده ۱۰ معاهده تریپس با عنوان «برنامه‌های رایانه‌ای و مجموعه داده‌ها»: به موجب بند ۲ این ماده، مجموعهای از داده‌ها یا سایر عناصر که به دلیل گزینش یا سازماندهی محتویات از خلاقیت فکری برخوردار است، فارغ از این که توسط ماشین یا به گونه‌ای دیگر قابل خواندن باشد، به عنوان اثری ادبی مورد حمایت خواهد بود. در این ماده تعریفی از پایگاه داده ارایه نشده است.
۲- ماده ۵ معاهده WCT با عنوان «گردآوری داده‌ها (پایگاه‌های داده)»: در این ماده نیز از رویکرد موافقتنامه تریپس پیروی شده و بدون ارایه تعریف از پایگاه داده، بند ۲ ماده ۱۰ آن موافقتنامه جهت حمایت از این پایگاه‌ها تکرار شده است.
تنها سند بین‌المللی که به طور خاص به موضوع پایگاه‌های داده پرداخته و حاوی تعریفی از این پایگاه‌ها است را باید دستورالعمل اروپایی مورخ ۱۹۹۶ راجع به حمایت حقوقی از پایگاه‌های داده دانست. به موجب بند ۲ ماده ۱ این دستورالعمل، منظور از پایگاه داده مجموعهای از آثار، اطلاعات یا سایر عناصر مستقل است که به صورت سازمان‌یافته یا روشمند تنظیم شده و اجزای آن توسط ابزارهای الکترونیکی یا به طرق دیگر قابل دسترسی هستند.
در این دستورالعمل نیز، به موجب ماده ۳، پایگاه‌های داده در صورت برخورداری از خلاقیت فکری، مشمول حمایت حقوق مالکیت ادبی، هنری هستند. بسیاری از کشورهای اروپایی ازجمله فرانسه، آلمان و بلژیک، تعاریف مشابهی را در قوانین داخلی خود گنجانده‌‌اند.
در ایران، قوانین موجود به حمایت از پایگاه داده اشاره‌ای ندارند. با وجود این می‌توان حمایت از این پایگاه‌ها را از ماده ۲ قانون حمایت حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان برداشت نمود. ماده مذکور پس از ذکر انواع آثار مورد حمایت، مقرر می‌دارد که “هرگونه اثر مبتکرانه دیگر که از ترکیب چند اثر از آثار نامبرده در این فصل پدید آمده باشد، مورد حمایت قرار خواهد گرفت”. بنابراین چنانچه پایگاه‌داده مورد نظر حاوی مجموعهای از آثار مستقل از پیش موجود باشد و عنصر ابتکار نیز آن‌گونه که قانون بیان داشته در آن مشاهده شود، می‌توان آن را از آثار مورد حمایت قانون دانست.
لایحه جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی، هنری و حقوق مرتبط (در دست تصویب)، پایگاه داده را به این صورت تعریف می‌کند: «مجموعهای از آثار، داده‌ها یا دیگر عناصر مستقل که به طور روشمند تنظیم شده و به طور مجزی از طریق الکترونیکی، کاغذی یا هر وسیله دیگر قابل دسترسی باشد.» در این لایحه، پایگاه داده‌ای که از حیث چیدمان و گزینش داده‌ها دارای اصالت است، مورد حمایت دانسته شده است.
همچنین به موجب ماده ۳ پیش نویس لایحه «قانون حمایت از سازندگان پایگاه‌های داده»، تنظیم‌شده توسط دبیرخانه شورای عالی انفورماتیک کشور، «پایگاه داده مجموعهای از مطالب مستقل، داده یا اطلاعاتی است که به طور منظم یا روشمند ترتیب یافته – که در این قانون به آن اثر نیز اطلاق می‌شود- و توسط ابزارهای الکترونیکی یا هر واسط دیگر قابل دستیابی است.» به موجب ماده ۱ این پیشنویس، از پایگاه‌های داده‌ای که در ساخت آن‌ها از روشهای ابداعی تجمع و آرایش و یا سرمایه گذاری صرف اقتصادی استفاده شده باشد، حمایت به عمل می‌آید. همانند اغلب اسناد حقوقی مرتبط در این زمینه، حمایت‌های قانونی شامل برنامه و نرم افزار‌های رایانه‌ای که برای ساخت یا عملیات پایگاه داده مورد استفاده قرار گرفته نخواهد شد. سازنده پایگاه داده ممکن است شخصی حقیقی یا حقوقی باشد که از حقوق انحصاری تکثیر، ترجمه، تغییر، توزیع، نمایش و اجرای عمومی پایگاه داده برخوردار خواهد بود.
تالیف: دفتر حقوقی شرکت همکاران سیستم
منابع:
- مفاهیم بنیادی پایگاه داده‌ها- سید محمدتقی روحانی رانکوهی
- حقوق مالکیت ادبی و هنری – ستار زرکلام
- فرهنگ تطبیقی حقوق مولف و کپیرایت – زیر نظر ماری کرنو، ایزابل دولامبرتوری، پیر سیرنلی و کاترین والر، ترجمه و توضیح: علیرضا محمدزاده وادقانی و
- لایحه جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی، هنری و حقوق مرتبط
- پیش نویس لایحه قانون حمایت از سازندگان پایگاه‌های داده
پژمان محمدی
- Berne Convention
- Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights
- WIPO Copyright Treaty (WCT)
- Directive No. ۹۶/۹/EC of the European Parliament and of the Council, of ۱۱ March ۱۹۹۶ on the legal protection of databases
- Standing Committee On Copyright and Related Rights, Eighth Session, Geneva, November ۴ to ۸, ۲۰۰۲, The Legal Protection of Databases