همه چیز درمورد قراردادهای عدم افشا و عدم رقابت

در جهان رو به تکامل امروز، تبادل اطلاعات حساس امری اجتناب‌‌ناپذیر است؛ چرا که مبادله‌‌ اطلاعات می‌‌تواند گامی در جهت افزایش همکاری‌‌های اقتصادی و پیشبرد تجارت باشد. با این وجود، این تبادلات و همکاری‌‌ها عاری از عیب و نقص نیست و می‌‌تواند خطراتی همچون سواستفاده و افشای غیرمجاز اطلاعات محرمانه و اسرار تجاری را در پی داشته باشد. از این رو در فضای کسب‌وکار به‌خصوص کسب‌وکار‌‌هایی که بر نوآوری و ایده‌‌های نو تمرکز کرده‌‌اند، مفاهیمی همچون محرمانگی، عدم افشا و عدم رقابت از اهمیت به‌سزایی برخوردار است و شرکت‌‌ها ناگزیرند به منظور حفاظت از اسرار تجاری خود، به ابزار قراردادی مناسبی متوسل شوند.  

از طرف دیگر، با توجه به اینکه هزینه‌‌ توسعه‌‌ بسیاری از محصولات و فرآیندها برای کسب‌وکارها بسیار بالاتر از هزینه‌‌ هوش رقابتی است، شرکت‌ها ترجیح می‌‌دهند به تحلیل فعالیت رقبای خود پرداخته و کشف کنند که راز موفقیت آنها در چیست. از این رو شرکت‌ها برای محافظت از اسرار تجاری خود، آن دسته از کارمندان که با اطلاعات محرمانه‌‌ شرکت سروکار دارند را موظف می‌‌کنند تا هنگام استخدام، قرارداد عدم رقابت یا قرارداد عدم افشا را امضا کنند.

معمولا دو نوع قرارداد برای حفظ اسرار تجاری و اطلاعات محرمانه‌‌ شرکت وجود دارد:

• قرارداد عدم افشا که منحصرا ناظر به حفظ اسرار تجاری شرکت است،
• قرارداد عدم رقابت که تمرکز آن بر منع کارمند از رقابت با کارفرماست و به طور فرعی بر حفظ اطلاعات کارفرما توسط کارمندان نیز نظارت دارد.

قرارداد عدم افشا چیست؟ (Non-disclosure agreement: NDA)

قرارداد عدم افشا (به اختصار NDA)  قراردادی است که به منظور حفظ محرمانگی و عدم افشای اطلاعات منعقد می‌‌شود. این قرارداد در مواقعی اهمیت پیدا می‌کند که پای تبادل داده‌‌های حساس تجاری، دانش فنی یا اطلاعات اقتصادی با ارزش در میان باشد و لازم باشد از دسترس عموم یا رقبا در امان بماند. به طور کلی در هر جایی که محرمانه نگاه داشتن اطلاعات ضروری باشد، مانند همکاری دو شرکت در حوزه‌‌ای خاص که نباید به گوش رقبا برسد، یا استخدام افرادی که به داده‌‌های حساس شرکت دسترسی دارند، قرارداد عدم افشای اطلاعات منعقد می‌‌شود.

نکته: قرارداد عدم افشا با قرارداد کار متفاوت است. کارفرمایان موظفند طبق قانون کار با کارکنان خود قرارداد کار ببندند و مدت و شرایط کار را تعیین کنند. این در حالی است که قرارداد عدم افشا صرفا به کارکنانی که به استخدام کارفرما درمی‌‌آیند اختصاص ندارد، بلکه ممکن است دو طرف بدون اینکه رابطه‌‌ استخدامی بین آن‌‌ها شکل گرفته باشد، به دلیل تبادل اطلاعات محرمانه (مثلا در قالب همکاری برای تحقیق و توسعه) قرارداد عدم افشا ببندند.

انواع قرارداد عدم افشا

بسته به اینکه کدام یک از طرفین قرارداد ملزم به عدم افشا باشند، قراردادهای عدم افشا به سه گروه تقسیم می‌‌شوند:

1. قرارداد عدم افشای یک جانبه: اگر تنها یکی از طرف‌‌های قرارداد، متعهد به عدم افشا باشد، با «قرارداد عدم افشاء یک جانبه» (one-way non-disclosure agreement) / (Unilateral non-disclosure agreement) مواجهیم. در واقع در این قرارداد، یک طرف اطلاعات محرمانه را در اختیار طرف دیگر قرار می‌‌دهد و دریافت‌‌کننده ملزم به حفظ اطلاعات است.
2. قرارداد عدم افشای دو‌‌جانبه: در جایی که هر دو طرفِ قرارداد اطلاعاتی را در اختیار یکدیگر قرار دهند، «قرارداد عدم افشاء مشترک» (Mutual non-disclosure agreement) یا قرارداد عدم افشاء دوجانبه (Bilateral non-disclosure agreement) منعقد می‌‌شود. برای مثال در جایی که دو بنگاه تجاری وارد مذاکره می‌‌شوند و اطلاعاتی را با یکدیگر در میان می‌‌گذارند، هر یک در مقابل دیگری متعهد به حفاظت از اطلاعات می‌‌شود. انعقاد چنین قراردادی به طرفین اطمینان می‌‌دهد که هیچ یک اطلاعات یکدیگر را افشا نخواهند کرد.
3. در کنار دو قرارداد فوق، قرارداد عدم افشای چندجانبه (Multilateral non-disclosure agreement) نیز وجود دارد.قراردادهای عدم افشا معمولا یک جانبه یا دوجانبه‌‌اند، ولیکن می‌‌توان در جاییکه اطلاعات برای بیش از یک شخص افشا می‌‌شود، تمامی دریافت‌‌کنندگانِ اطلاعات را به عدم افشا ملزم کرد. در این صورت به جای انعقاد چند قرارداد مستقل با هر یک از این افراد، یک قرارداد چند جانبه با همگی آن‌‌ها منعقد می‌‌شود.

الزامات قرارداد عدم افشا

بسته به موقعیت و شرایط، قراردادهای عدم افشا به شیوه‌‌ متفاوتی تنظیم می‌‌شوند. اما به طور کلی لازم است شش رکن اساسی در قراردادهای عدم افشا درج شود:

1. طرف قرارداد: در هر قرارداد عدم افشا ، باید طرفین قرارداد به طور دقیق معرفی شوند و مشخص باشد که فرد یا شرکت دریافت‌‌کننده‌‌ اطلاعات، از چه اجزایی تشکیل شده و اطلاعات در اختیار کدام بخش‌‌ها، واحد‌‌ها و کارکنان او قرار خواهد گرفت. برای مثال در خصوص شرکتی که اطلاعات حساسی را دریافت می‌‌کند، این افراد می‌‌توانند کارمندان شرکت، نماینده‌‌ شرکت و … باشند. از سوی دیگر بسیار مهم است که شرکت‌‌ها تصویر واضحی از خود در قرارداد ارائه دهند. برای مثال شرکت‌‌های با ساختار حقوقی پیچیده باید به طور دقیق مشخص کنند که اطلاعات تحت مالکیت کدام یک از مؤسسات قانونی آن‌‌ها قرار دارد.
2. تعریف اطلاعات محرمانه: لازم است در قرارداد عدم افشا تبیین شود که کدام یک از اطلاعات محرمانه محسوب می‌‌شوند. زیرا در بسیاری اوقات این تصور اشتباه وجود دارد که اطلاعات محرمانه واضح‌‌اند و نیازی به توضیح آن‌‌ها نیست، درحالی‌که عدم تبیین اطلاعات محرمانه موجب بروز اختلافات بر سر افشا یا عدم افشای آن‌‌ها می‌‌شود. بنابراین شرکتی که اطلاعاتی را در اختیار طرف دیگر قرار می‌‌دهد، موظف است تعیین کند که کدام قسم از آن اطلاعات محرمانه هستند و کدام یک نیستند. برای مثال ممکن است شرکتی تصریح کند که هر گونه اطلاعات مربوط به بخش تحقیق و توسعه‌‌ آن، در شمار اطلاعات محرمانه قرار دارد.
3. استثنائات محرمانگی: گاهی اوقات راحت‌‌تر آن است کهاطلاعات غیر محرمانه را صریحاً نام ببرید، در این صورت سایر اطلاعات محرمانه محسوب می‌‌شوند.
4. استفاده‌‌ صحیح از اطلاعات: گاهی اوقات اطلاعاتی که مبادله می‌‌شود، جنبه‌‌ محرمانه ندارد و افشای آن نیز نقض محرمانگی نیست. ولیکن شرکتی که اطلاعات مذکور را به طرف دیگر انتقال می‌‌دهد، نمی‌‌خواهد اطلاعات برای کسی به جز طرف قرارداد قابل دسترس باشد. از این رو شرایطی را برای استفاده از اطلاعات تعیین می‌‌کند و طرف مقابل ملزم به رعایت آن است. برای مثال مقرر می‌‌شود که طرف مقابل حق افشای اطلاعات برای شرکت رقیب یا استفاده از آن برای نفع شخصی را ندارد.
5. دوره‌‌ زمانی: بسیاری از اطلاعات به‌خصوص اطلاعات تحقیق و توسعه تاریخ انقضا دارند یا ممکن است در گذر زمان کم‌‌‌‌ارزش شوند. اجزای سیستم Apple iOS در ابتدا بسیار ناشناخته بود ولی امروزه بسیاری از اجزای آن سیستم توسط سایر شرکت‌‌ها تولید شده یا به تکنولوژی‌‌های جدیدتری ارتقا یافته است. از این رو می‌‌توان مدتی را تعیین کرد که پس از پایان آن، وصف محرمانگی اطلاعات نیز زایل می‌‌شود. با این وجود، بسیاری از اطلاعات نیز تاریخ انقضا ندارند و در صورتی که به دقت از آن‌‌ها حفاظت شود، برای همیشه محرمانه باقی می‌‌مانند؛ در نتیجه تعهد به عدم افشای آن‌‌ها نیز محدودیت زمانی ندارد و همیشگی است.
6. مقررات متفرقه: همانطور که پیشتر اشاره شد، قراردادهای عدم افشا بسته به اهداف و نیازهای طرفین آن، مندرجات متفاوتی دارند. بنابراین صنایع مختلف بسته به نوع فعالیت خود باید شروط متناسب دیگری به قرارداد اضافه کنند یا سازمان‌‌های دولتی باید تدابیر حفاظتی مستحکم‌‌تری اتخاذ کنند.

نکته: قرارداد عدم افشا و قرارداد محرمانگی (Confidentiality agreement) در عمل به شکل مترادف به کار می‌‌روند و تفاوت چندانی ندارند.

قرارداد عدم افشا در مواقعی اهمیت پیدا می‌کند که پای تبادل داده‌‌های حساس تجاری، دانش فنی یا اطلاعات اقتصادی با ارزش در میان باشد

قرارداد عدم رقابت چیست؟

قرارداد عدم رقابت، قراردادی است که مقرر می‌‌کند کارمند پس از خاتمه‌‌ قرارداد استخدامی‌‌اش نباید وارد رقابت با کارفرمای سابق خود شود. همچنین طبق این قرارداد، کارمند متعهد می‌‌شود که اطلاعات تجاری و اسرار کارفرما را در طول دوران استخدام و پس از آن فاش نکند. ممکن است در این قراردادها مدتی که کارمند ملزم به خودداری از رقابت با کارفرماست و شهر، منطقه یا بازاری که باید از فعالیت در آن‌‌ها اجتناب کند نیز تعیین شود؛ ضمانت اجرایی هم برای نقض این تعهد در نظر گرفته می‌‌شود.

قرارداد عدم رقابت بین کارفرما و کارمند موجب می‌‌شود تا کارفرما بتواند حتی پس از پایان رابطه‌‌ استخدامی، بر فعالیت‌‌های کارمند نظارت کند؛ صرف‌نظر از اینکه مدت قرارداد استخدام تمام شده یا خود کارمند استعفا داده باشد. در برخی موارد، حتی اگر شغل جدید مستلزم افشای هیچ سری نباشد، باز هم کارمند از همکاری با رقبای کارفرما منع می‌‌شود. 

به طور کلی، علت انعقاد قرارداد عدم رقابت آن است که کارفرما اطمینان پیدا کند کارمندانش از اطلاعات و داده‌‌هایی که در حین کار به دست آورده‌‌اند، برای رقابت با او استفاده نکرده و جایگاه او در بازار تضعیف نخواهد شد. اگر چنین قراردادهایی منعقد نمی‌‌شد، هر کارمند می‌‌توانست با استفاده از اطلاعاتی که در محل کار سابق خود به دست آورده است، کسب‌وکار جدیدی راه بیندازد و رقیب کارفرمای سابق خود شود. با این وجود برخی با دیده‌‌ تردید به این قراردادها نگاه می‌کنند و آن را ضد رقابتی تلقی می‌‌کنند. این گروه معتقدند قراردادهایی از این دست، موجب می‌‌شود انگیزه‌‌ یادگیری فنون جدید و راه‌‌اندازی کسب‌وکار و فعالیت‌‌های اقتصادی در کارمندان کمرنگ شود؛ به‌خصوص اینکه در یافتن شغل نیز با محدودیت مواجه می‌‌شوند.

در مقابل عده‌‌ دیگری بر این باورند که تلاش‌‌های کارفرما برای به دست آوردن اسرار تجاری و حق او بر محافظت از این اسرار باید محترم شمرده شود. همین تردیدها و اختلاف نظرها موجب شده تا در برخی کشورها قراردادهای عدم رقابت تحت شرایط خاصی معتبر باشند و مندرجات آن‌‌ها نیز درصورتی معتبر باشد که بین حق کارمند و حق کارفرما تعادل برقرار سازد.

مندرجات قرارداد عدم رقابت

استاندارد واحدی برای قراردادهای عدم رقابت وجود ندارد و بسته به شرایط و اهداف طرفین متفاوت است. اما معمولا شروط محدودکننده‌‌ یکسانی در آن‌‌ها وجود دارد که به چند مورد اشاره می‌‌شود:

• مدت: قراردادهای عدم رقابت چارچوب زمانی معینی مانند شش ماه یا یک سال را برای عدم رقابت مشخص می‌‌کنند؛ اما مدت‌‌های بسیار طولانی جزو موارد ممنوعه هستند، چرا که موجب می‌‌شوند کارمند پس از خاتمه‌‌ همکاری با کارفرما قادر به یافتن شغل نباشد. پس نمی‌‌توان برای مدت‌‌های خیلی طولانی یا مادام‌‌العمر کارمندی را از کار در حوزه‌‌ کاری کارفرما ممنوع کرد.
• قلمرو جغرافیایی: در قراردادهای عدم رقابت، ممنوعیت رقابت به قلمرو جغرافیایی معینی مانند یک شهر، استان یا ایالت اختصاص دارد. محدود کردن کارمند از کار در گستره‌‌ جغرافیایی وسیعی همچون کل کشور یا چند کشور ضد رقابتی است.
• نوع فعالیت رقابتی: نمی‌‌توان کارمند را به طور کلی از انجام هر گونه فعالیت اقتصادی بازداشت.بلکه تنها موارد به‌خصوصی که متضمن رقابت با کارفرماست، ممنوع می‌‌شود. در این راستادر قراردادهای عدم رقابت باید نوع شغل یا خدماتی که انجام آن‌‌ها برای کارمند ممنوع است، مشخص شود. برای مثال اگر قرار است کارمند با مشتریان کارفرما ارتباط برقرار نکند، باید دقیقا مشخص شود منظور کدام یک از مشتریان است. یا اگر زمینه‌‌ کاری کارمند سیستم‌‌های ابری بوده است، تنها از کار در سیستم‌‌های مشابه منع می‌‌شود، نه اینکه به طور کلی از کار در حوزه‌‌ فناوری اطلاعات منع شود. همچنین لازم است فنون، رویه‌‌ها، اطلاعات و هر آنچه مختص کسب‌وکار کارفرماست و نباید در شرکت دیگری مورد استفاده قرار گیرد، در قرارداد تصریح شود.
• رقبا: مفهوم رقیب نیز باید مشخص شود. گرچه ذکر نام رقبا می‌‌تواند از ابهامات آتی جلوگیری کند، اما نیازی نیست که شرکت حتما فهرستی از رقبا و اسامی آن‌‌ها را ارائه دهد، بلکه همین که به شکل کلی صنایع رقیب و انواع کسب‌وکارهای رقیب را توصیف کند، کافی است.
• خسارات: در صورت نقض قرارداد توسط کارمند، کارفرما مستحق اخذ خسارت است که این نیز باید در قرارداد تصریح شود. در واقع باید خساراتی که در صورت نقض تعهد به کارفرما وارد می‌‌شود تعریف شود و عواقب نقض تعهد که اقامه‌‌ دعوای کارفرما علیه کارمند است نیز در قرارداد درج شود.

---

منابع:

• investopedia.com
• carusolawoffice.com
• wipo.int