در حوزه مالکیت ادبی و هنری با عنوان حقوق مؤلف آشنا هستیم. مؤلف شخصی است که اثری را با استفاده از دانش، ابتکار، ذوق و استعداد خود پدید می‌‌آورد. حقوق مؤلف نیز به حقوق این دسته از اشخاص اختصاص دارد.
امّا در کنار مؤلف که اثری را خلق میکند، اشخاص دیگری نیز هستند که اثر خلق‌‌شده را اجرا میکنند و در پخش و ارائه‌‌ی یک اثر مؤثر واقع میشوند. این اشخاص از حقوقی به نام حقوق مجاور برخوردارند. . انتخاب واژه‌‌ی مجاور از باب مجاورت و همسایگی این دسته از حقوق با حقوق مؤلف است.
اشخاص برخوردار از حقوق مجاور عبارتند از:
الف) هنرمندانِ مجری (اجرا کننده)
ب) تولیدکنندگان فونوگرام و ویدیوگرام
ج) سازمانهای پخش رادیویی و تلویزیونی
ااشخاص فوق مؤلف محسوب نمیشوند امّا در عین حال نمیتوان اقدامات آنان را نادیده انگاشت و نقش آن در تأثیرگذاری اثر را انکار کرد.
الف) هنرمندان مجری: بازیگری که به ایفای نقش در صحنه تئاتر میپردازد یا در یک فیلم سینمایی ایفای نقش میکند و با بازی خود باعث همذات‌‌پنداری تماشاگر با شخصیتهای نمایشنامه میشود، گرچه خود به نگارش متن نمایشنامه یا فیلمنامه اقدام نکرده و مؤلف / پدیدآورنده محسوب نمیشود، امّا با هنر بازیگری خود به اجرای اثر پرداخته و اثر را برای مخاطبان به نمایش گذارده است. مثالهای متعدد دیگری از هنرمندان مجری وجود دارد که عبارند از خواننده، راوی و قصه‌‌گو، دکلمه کننده، اجرا‌‌کنندگان نمایش عروسکی و … .
نوازندگان یک ارکستر را نیز میتوان در زمره هنرمندان مجری به شمار آورد. نوازنده تنها نت هایی را مینوازد که مؤلف (آهنگساز) آنها را نوشته است. بنابراین نوازنده مؤلف محسوب نمیشود. امّا با هنر خود اثر را اجرا میکند و به عنوان “هنرمندِ مجری” حقوقی برای او متصور است. البته این امکان وجود دارد که عنوان مؤلف و مجری در یک شخص جمع شود و از هر دو حقوق برخوردار گردد. برای مثال آهنگسازی که موسیقی‌‌ای را میسازد و خود نیز آن را تکنوازی میکند، به عنوان مؤلف از حقوق مؤلف برخوردار شده و حقوق مجاور نیز به عنوان اجرا‌‌کننده‌‌ی اثر به او اختصاص می‌‌یابد.
ب) تولیدکنندگان فونوگرام و ویدیوگرام: اشخاصی هستند (اعم از حقیقی و حقوقی) که برای نخستین بار اصوات یا تصاویر حاصل از اجرای اثر هنری را بر روی حاملهای صوتی و/یا تصویری تثبیت میکنند. نتیجه‌‌ی اقدام این اشخاص به صورت ضبط صدا بر روی حاملهای صوتی (فونوگرام) یا ضبط صدا و تصویر بر روی حاملهای ویدیویی (ویدیوگرام) ظاهر میشود که از گذشته تاکنون مصادیق مختلفی همچون صفحات گرامافون، نوارهای کاست و نوارهای ویدیویی، دیسکها، سی‌‌دی‌‌ها و دیگر لوح‌‌های فشرده داشته است. واضح است که عمل تولیدکنندگان فونوگرام و ویدیوگرام در آفرینش اثر تأثیری ندارد؛ بلکه تنها مسیر تکثیر و عرضه و توزیع اثر را تسهیل میکند و از این روست که حقوق مجاور به این تولیدکنندگان اختصاص می‌‌یابد؛ یعنی تنها همین اشخاص هستند که حق دارند سی‌‌دی‌‌ها و دیگر حاملهای تولیدشده را تکثیر و عرضه کنند یا مجوز انجام آن را به دیگران واگذار کنند.
نکته‌‌ی بسیار مهم این است که تنها اولین تثبیت از حقوق انحصاری برخوردار میشود و کسی که بعداً از روی ضبط‌‌های قبلی به تثبیت اصوات و تصاویر اقدام کند، مشمول حمایت نیست.
ج) سازمانهای پخش رادیویی و تلویزیونی: این سازمانها همینطور که از نام آنها نیز مشخص است، به پخش برنامه از طریق رادیو و تلویزیون برای عموم میپردازند. ممکن است این سازمانها در کشورهای مختلف مصادیق مختلفی داشته باشند. برای مثال در ایران صدا و سیما مصداقی از این سازمانهاست و در قالب مؤسسه‌‌ی عمومی غیردولتی فعالیت میکند. شبکه‌‌های رادیویی و تلویزیونی خصوصی نیز مشمول این عنوان میشوند. در هر صورت آنچه مهم است آن است که رادیو و تلویزیون از حق انحصاری نسبت به برنامه‌‌های تولیدشده‌‌ی خود برخوردارند و پخش برنامه‌‌های آنها از سایر پلتفرمها و تثبیت و ضبط آن، نیازمند اجازه‌‌ی این سازمانهاست.
شایان ذکر است که حقوق مجاور در قانون حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان 1348 پیش‌‌بینی نشده است. امّا لایحه‌‌ی مالکیت ادبی و هنری که در دست تصویب است، به پیش‌‌بینی این حقوق پرداخته و قواعدی را در این خصوص وضع کرده است.
منبع : کتاب اصول بنیادین حقوق مؤلف و حقوق مجاور