به موجب اصل عدم تبعیض به عنوان یکی از اصول اساسی حقوق بشر، همه انسان ها صرف نظر از تمام تفاوت ها از حق آموزش، مشارکت در زندگی اجتماعی و فرهنگی و بهره مندی از علوم و فنون برخوردارند. استیفای این حق نیازمند وجود مواد فرهنگی از یک سو و توانایی استفاده از این محصولات از سویی دیگر است. افراد دارای معلولیت (جمعیت بالغ بر۶۵۰ میلیون نفر) از گروه های آسیب پذیر جامعه بوده، به دلیل نقص ذهنی یا جسمی نمی توانند همانند و در شرایط برابر با دیگران از ابزار آموزش که غالباً دیداری بوده و زمینه ساز رشد و مشارکت آنها در فعالیت های مختلف علمی و اجتماعی است، استفاده نمایند. به موجب مقررات بین المللی از جمله اعلامیه جهانی حقوق بشر و کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت، کشورها ملزم به رفع موانع موجود و ایجاد بسترهای لازم برای بهره مندی معلولین از شرایط برابر آموزشی می باشند. طبق آمار سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۱۷، حدود ۲۵۳ میلیون نفر در جهان از مشکلات بینایی رنج میبرند که بیش از ۹۰ درصد این افراد در کشورهای در حال توسعه زندگی میکنند. به گفته‌‌ی سازمان جهانی نابینایان (World Blind Union (WBU)) از هر ده فرد نابینا در کشورهای در حال توسعه تنها یک نفر شانس رفتن به مدرسه یا داشتن شغل را دارد و فقدان کتابهای قابل دسترس از جمله موانع بر سر راه ورود به مدرسه یا برخورداری از یک زندگی پربار و مستقل است. سازمان جهانی نابینایان تخمین می‌‌زند که از تمامی مطالب منتشر شده در جهان کمتر از ده درصد برای افراد نابینا یا کم بینا قابل خواندن است.
این مقدمه‌‌ی کوتاه بیانگر اهمیت تهیه و تدارک محتوای آموزشی و اطلاعاتی مناسب برای نابینایان و کم‌‌بینایان در سطح جهان است. طبیعی است که سازمانهای متولّی نیز پیگیر این مشکلات بوده و هر یک به نوبه‌‌ی خود اقداماتی را به منظور بهبود مشکلات افراد ناتوان بصری به انجام رسانده‌‌اند. میتوان در این زمینه به دو اقدام مهم اشاره کرد که هر دو تحت نظارت سازمان جهانی مالکیت فکری (وایپو) قرار دارد:
معاهده ی مراکش
کنسرسیوم کتابهای قابل دسترس یا ABC
اقدام وایپو در تصویب معاهده ۲۰۱۳ مراکش و الحاق کشورها از جمله ایران به آن، گامی بین المللی و بسیار ارزنده و پیش بینی این حق در لایحه حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط اقدام ملی مناسبی در تحدید انحصار ناشی از مالکیت فکری و گسترش حقوق معلولین بینایی در خصوص استفاده از آثار نوشتاری است.
کشورها با عنایت به فرصت های موجود در مقررات بین المللی راجع به مالکیت فکری در خصوص امکان وضع محدودیت و استثنا بر حق انحصاری و در راستای همکاری و مشارکت بین المللی برای تقویت و ارتقای حمایت بین المللی از افراد دارای معلولیت و ایجاد استاندارد جهانی در استفاده از امکانات حقوق مالکیت فکری به نفع این افراد، تحت رهبری سازمان جهانی مالکیت فکری به تصویب معاهده مراکش در خصوص تسهیل دسترسی نابینایان، معلولین در بینایی و افراد دارای مشکلات دیگر در خواندن متون نوشتاری(نوشته) به آثار منتشر شده در ۲۷ ژوئن ۲۰۱۳ اقدام کردند. در حال حاضر این معاهده آخرین مولود از معاهدات بین المللی مربوط به کپی رایت است که تحت اداره سازمان جهانی مالکیت فکری است.
الف) هدف از تصویب معاهده
این معاهده جایگاه مهمی از بعد بشر دوستانه و توسعه اجتماعی داشته است، هدف اساسی آن ایجاد مجموعه محدودیت ها و استثناهای الزام آور به نفع معلولین بینایی به منظور امکان استفاده آنها از متن نوشتاری است. به عبارت دیگر سازمان جهانی مالکیت فکری در صدد است از موانعی که از دسترسی معلولین بینایی و اشخاص ناتوان در خواندن متون نوشته وجود دارد، جلوگیری کند. (پاراگراف ۴ مقدمه این معاهده)
بخش مهمی از این موانع توسط مقررات حقوق مؤلف ایجاد شده است. سازمان جهانی مالکیت فکری با اطلاع از ضرورت ایجاد و حفظ تعادل بین حمایت مؤثر از حقوق مؤلف و منافع عمومی، خصوصاً در امر آموزش، پژوهش و دسترسی به اطلاعات و با توجه به اینکه این تعادل باید در بهترین زمان برای معلولین بینایی و سایر اشخاص ناتوان دسترسی موثر و خواندن متون نوشته تسهیل کند(پاراگراف ۹ مقدمه معاهده) این معاهده را تصویب کرده است.
این معاهده در پی حذف این موانع از طریق دو شیوه اساسی اقدام می نماید:
نخست از کشورهای عضو می خواهد با تصویب این معاهده، استثناهای مقرر در آن را در حقوق ملی خود وارد کنند. این امر بدین معنا است که کشوری که معاهده را امضا می کند باید اطمینان دهد که قوانین داخلی اش به اشخاص نابینا و نهادهای مرتبط اجازه می دهد که بدون نیاز به کسب موافقت قبلی دارنده کپی رایت (مثلاً نویسنده یا ناشر) اثر قابل استفاده را تولید نمایند.(موضوع ماده ۴ معاهده)از این طریق تولید ملی قالب های قابل استفاده برای نابینایان و همچنین دسترسی آنها به کتاب های تولیدی در تمام کشورهای عضو تقویت می شود.
دوم واردات و صادرات (تبادل بین مرزی) نسخه های قابل استفاده از کتب یا سایر آثار مشمول کپی رایت بدون نیاز به موافقت دارنده حق مجاز می باشد. این موضوع به رفع موانع مرزی در کشورهای مختلف کمک کرده، امکان ارائه و ارسال بزرگترین مجموعه های کتاب های قابل استفاده برای معلولین بینایی را در کشورهایی که دارای منابع کم هستند، فراهم می آورد (موضوع ماده ۵ معاهده) و بدین طریق کشورهایی که نمی توانند خدمات پایدار به معلولین ارائه نمایند، در سطح گسترده ای به مجموعه های ایجاد شده در کشورهای توسعه یافته و ثروتمند دسترسی پیدا می کنند.
ب) اشخاص ذی نفع
به موجب ماده ۳ معاهده اشخاص ذی نفع و منتفع از حقوق ایجاد شده عبارتند از نابینایان، اشخاص مبتلا به معلولیت بینایی یا ادراکی و کسانی که به دلیل نقص فیزیکی در برداشتن یا حمل کتاب یا تثبیت یا حرکت دادن چشم ها به گونه ای که اجازه خواندن دهد، ناتوان باشند. بر اساس این ماده نه تنها اشخاص دارای معلولیت بینایی اعم از نابینا، کم بینا و کسانی که قادر به تثبیت یا حرکت دادن چشم خود نیستند،از حقوق موضوعه این معاهده که در واقع همان استثنای بر حقوق مؤلف است، متمتع می شوند، بلکه کسانی که به دلیل ضعف و ناتوانی قادر به برداشتن یا حمل کتاب یا به طور کلی اثر نوشته نیستند نیز مجاز به استفاده از این استثنا می باشند. در واقع آنچه در خصوص تعیین قلمرو اشخاص مشمول این معاده اهمیت دارد، ناتوانی در خواندن آثار نوشته است و کسانی که به دلیل ضعف و معلولیت جسمانی اعم از بینایی و غیر آن یا معلولیت ادراکی قادر به استفاده از متن نیستند، ذی نفع این معاهده محسوب می شوند. بنابر توضیحی که در شرح این معاهده توسط اتحادیه جهانی نابینایان بیان شده، تعریف ماده ۳ معاهده از اشخاص ذی نفع گسترده بوده، عملاً تمام معلولینی که از خواندن مناسب متن محروم هستند را شامل می شود. این ماده علاوه بر نابینایان و کم بینایان، اشخاصی را که در خواندن مشکلاتی دارند (مثل اشخاص نارساخوان) یا نمی توانند کتاب را برداشته یا ورق بزنند نیز دربرمی گیرد.
ج) موضوع و حقوق مورد استثنا
از آنجایی که وجود انحصار برای پدیدآورنده، اصل و مقتضای حقوق مالکیت فکری است و مفاد این معاهده در واقع محدودیت ها و استثناهایی بر حقوق انحصاری مؤلف وضع کرده است، از لحاظ منطق حقوقی باید دامنه این استثنا دقیقاً مشخص شده و در صورت ابهام یا ایهام به نفع دارنده کپی رایت تفسیر مضیق شود. بنابراین شناخت حقوق و آن دسته از آثار ادبی و هنری که موضوع این استثنا قرار می گیرند، حائز اهمیت است.
طبق بند ۱ ماده ۲ معاهده، منظور از آثار مشمول معاهده، آن دسته از آثار ادبی و هنری مندرج در بند ۱ ماده ۲ کنوانسیون برن است که در قالب نوشته، یادداشت یا توضیحات مربوط به آن منتشر شده یا به شیوه ای دیگر تحت هر قالبی در اختیار عموم قرار گرفته باشد. بنابراین اثری مشمول این استثنا است که دارای دو ویژگی باشد:
نخست آنکه نوشته و مکتوب بوده، دوم آنکه انتشار یافته باشد. به عبارت دیگر آثار غیر نوشتاری (شفاهی) و همچنین آثار نوشتاری منتشر نشده را نمی توان به نفع معلولین بینایی مورد بهره برداری قرار داد. لازم به ذکر اینکه کاغذ قالب انحصاری نگارش اثر نیست، بلکه هر قالبی اعم از فیزیکی (مادی) یا الکترونیک (غیر مادی) که حامل اثر بوده، آن را برای مردم قابل استفاده و خواندن نماید، برای نوشتاری شدن اثر کافی خواهد بود و قالب مادی یا غیر مادی حامل آن اهمیت ندارد. به علاوه منظور از انتشار صرفاً عرضه نسخ چاپ شده و کاغذی نیست، بلکه ملاک و معیار این است که اثر در دسترس مردم (عموم) قرار گرفته باشد. یعنی عمل انتشار زمانی محقق می شود که اثر به گونه ای در جامعه توزیع شده باشد که عموم بدان دسترسی داشته باشند.
در خصوص حقوق استثنا شده، مهمترین حق از مصادیق حقوق انحصاری مؤلف که به نفع معلولین ذی نفع محدود می شود، حق تکثیر است. به موجب این استثنا امکان تهیه نسخه قابل استفاده برای معلولین بینایی مثل نسخه با خط بریل یا کتاب صوتی بدون نیاز به کسب موافقت دارنده حق مجاز می باشد. علاوه بر این، دوحق توزیع و عرضه به عموم نیز در گستره این استثنا قرار می گیرد. یعنی نه تنها شخص معلول یا نهادهای مجاز می توانند اثر را تکثیر کنند، بلکه امکان توزیع و عرضه آن به نابینایان نیز برای آنها وجود دارد. این موضوع در ماده ۴ معاهده مورد تصریح واقع شده است. طبق جزء الف بند ۱ این ماده «طرف های متعاقد در قانون ملی خود در خصوص کپی رایت، محدودیت و استثنای حق تکثیر، توزیع و در دسترس عموم قرار دادن را به منظور اینکه آثار با فرمت در دسترس،آسان تر در اختیار اشخاص ذی نفع قرار گیرد، پیش بینی می کنند.»
به موجب جزء الف بند ۲ همین ماده «نهادهای مجاز می توانند بدون نیاز به کسب اجازه از دارنده حقوق مؤلف، یک نسخه از اثر را در فرمت در دسترس تهیه کرده، از نهاد مجاز دیگر یک نسخه با فرمت در دسترس را گرفته و از طریق تمام شیوه های ممکن ازجمله امانت غیر تجاری یا انتقال الکترونیک با سیم یا بی سیم نسخه ها را در دسترس اشخاص ذی نفع قرار دهند.» لازم به ذکر اینکه نسخه های با فرمت در دسترس باید منحصراً برای استفاده اشخاص ذی نفع ارائه شده، با اهداف غیر انتفاعی انجام شود. (ذیل همین ماده)
د) الحاق به معاهده
معاهده با اتخاذ تدابیری مختلف زمینه مناسبی را برای الحاق کشورها فراهم آورده است.بدین معنا که:
اولاً به موجب ماده ۱ آن «هیچ مقرره ای از این معاهده متضمن نقض تعهداتی که طرفین عقد نسبت به همدیگر به موجب معاهده دیگر بر عهده دارند، نیست. همچنین دربردارنده صدمه به حقوقی که طرف های متعاقد به موجب معاهده ای دیگر دارا شدند، نمی باشد.» بنابراین کشورهایی که در نتیجه عضویت در دیگر مقررات بین المللی در حوزه کپی رایت، حقوق و تعهداتی برای آنها نسبت به همدیگر ایجاد شده است، هیچ نگرانی در خصوص ابهام در وضعیت این حقوق و تعهدات پس از الحاق به معاهده نخواهند داشت و این آسودگی در تمایل به پذیرش معاهده بی اثر نیست.
ثانیاً عضویت قبلی در هیچ کدام از معاهدات و کنوانسیون های بین المللی، شرط الحاق به این معاهده نیست: یعنی کشوری مثل ایران که تاکنون به هیچ کدام از مقررات بین المللی راجع به مالکیت ادبی و هنری نپیوسته است، می تواند بدون نگرانی از لزوم الحاق به آنها و تبعاً پایبندی به تعهدات ناشی از آن به این معاهده ملحق شود. به موجب بند ۱ ماده ۱۵ معاهده «هر کشور عضو سازمان جهانی مالکیت فکری می تواند به معاهده حاضر بپیوندد.» یعنی عضویت در این سازمان برای الحاق به معاهده کافی است و بنابراین کشور ما که در سال ۱۳۸۰ به وایپو ملحق شده، می تواند به عضویت این معاهده درآید. به علاوه معاهده برای گسترش تعداد اعضا و در نتیجه توسعه دامنه حقوقی و جغرافیایی اجرای خود امکان عضویت اتحادیه اروپایی (بند ۳ ماده ۱۵) و هر سازمان بین الدولی (بند ۲ ماده ۱۵) را با حصول شرایطی فراهم آورده است.
ثالثاً هر چند تبعیت از این استثناهای به نفع معلولین برای کشورهای عضو معاهده الزامی است و به موجب بند ۱ ماده ۱۰«طرف های متعاقد به انجام اقدامات لازم برای تضمین اجرای معاهده حاضر متعهد می باشند»، لکن کشورها در تعیین شیوه اجرای مفاد معاهده در قالب متناسب با نظام و رویه های حقوقی خود آزادند و معاهده هیچ الزامی برای آنها ایجاد نمی کند.» بنابراین کشورها پس از الحاق و در راستای اجرای مفاد معاهده طبق سنت و اصول ملی و حقوقی خود و در چارچوب نظام حقوقی کشور خود عمل کرده و نیازی به اعمال تغییرات در این مورد نخواهند داشت.
با توجه به اینکه این معاهده در ادامه اعلامیه جهانی حقوق بشر و کنوانسیون ملل متحد در خصوص حقوق افراد دارای معلولیت، دارای جنبه حقوق بشری و در راستای گسترش فعالیت های بشردوستانه است، دارای مفاد و محتوایی است که نیاز و ضرورت های بسیاری از کشورها از جمله کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته را در سطح بین المللی پاسخ می دهد. وجود این ویژگی به اضافه موارد سه گانه ای که در بالا مورد اشاره قرار دادیم، موجب پذیرش سریع این معاهده توسط کشورهای مختلف شده است به گونه ای که در تاریخ ۲۸ ژوئن ۲۰۱۳ (یک روز پس از تصویب) ۵۱ کشور این سند را امضا کردند. این امر به خوبی بیانگر نیاز جامعه جهانی به مقررات بین المللی در این حوزه است. تاکنون تعداد ۸۲ کشور این معاهده را امضا کرده اند و ایران نیز در تاریخ ۲۷ ژوئن ۲۰۱۴ (یک سال پس از تصویب) آن را امضا نموده است. از مجموع کشورهای امضاکننده، ۹ کشور آرژانتین، السالوادر، پاراگوئه، اروگوئه،مکزیک، هند، سنگاپور، امارات عربی متحده و مالی آن را در نظام تقنینی خود تصویب کرده اند. به موجب ماده ۱۸، معاهده ۳ ماه پس از اینکه ۲۰ عضو (اعم از کشور یا سازمان بین الدولی) مدارک تصویب و الحاق خود را به دبیرکل وایپو تقدیم نمایند، معاهده لازم الاجرا خواهد شد.
الحاق به معاهده و طی مراحل برای اجرایی شدن آن مورد عنایت و تأکید مجامع مختلف بین المللی است. در تاریخ اول ژوئیه ۲۰۱۴ در محل وایپو (شهر ژنو) ائتلافی با عنوان «کنسرسیوم کتاب های در دسترس» برای پایان دادن به فقر کتاب به نفع معلولین بینایی به همت وایپو و با مشارکت اتحادیه جهانی نابینایان، انجمن ناشران بین المللی، فدراسیون بین المللی سازمان های اداره کننده حقوق مؤلف، اتحادیه بین المللی ناشرین و کنسرسیوم دایزی برگزار گردید و هر کدام از شرکت کنندگان بر نیاز جامعه جهانی به وجود مقرره بین المللی برای تحدید حقوق مؤلف به نفع معلولین بینایی و ضرورت اجرایی شدن سریع آن تأکید و آمادگی خود را برای ایفای نقش مؤثر در این خصوص اعلام کردند.
به علاوه توسط اتحادیه جهانی نابینایان کمپینی با عنوان «حق بر خواندن» و با شعار «ما را در شکستن زنجیرها کمک کنید» تشکیل شده و اشخاص را به تشویق دولت هایشان برای الحاق به معاهده و یا تصویب آن دعوت می کند.
برگرفته از:
www.wipo.int/pressroom/fr/articles/2014/article_0009.html.
www.accessiblebooksconsortium.org/portal/en/index.html
وب سایت کم بینایان و نابینایان نهاد کتابخانه های عمومی کشور