یادداشت: هوش مصنوعی و سیاستهای مالکیت فکری

هوش مصنوعی چیست؟

تعریف جهانی‌‌ واحدی از هوش مصنوعی وجود ندارد. هوش مصنوعی شاخه‌‌ای از علوم کامپیوتر است که به توسعه‌‌ی ماشینها و سیستم‌‌هایی می‌‌پردازد که قادر به انجام کارهایی هستند که پیش از این تصور می‌‌شد تنها با هوش انسانی قابل انجام است.

“یادگیری ماشینی”  (machine learning) و “یادگیری عمیق” (deep learning) دو زیرمجموعه از هوش مصنوعی‌‌ هستند. در سالهای اخیر با توسعه‌‌ی سخت‌‌افزارها و تکنیکهای شبکه‌‌های عصبی، هوش مصنوعی معمولا با “یادگیری ماشینی عمیقا نظارت‌‌شده”  deep supervised machine learning)) مترادف دانسته می‌‌شود.

یادگیری ماشینی چگونه کار می‌‌کند؟

یادگیری ماشینی بدین معناست که سیستم از اطلاعات و داده‌‌هایی که به او داده می‌‌شود، تجربه کسب کرده و می‌‌آموزد. در واقع هوش مصنوعی از داده‌‌های ورودی‌‌ (input) و خروجی‌‌های مورد انتظار (expected output)، داده‌‌های ساختاریافته (structured data) و داده‌‌های آموزشی  training data)) استفاده می‌‌کند تا به طور مستمر خود را ارتقا دهد؛ همچنین قادر است بدون اینکه از قبل برنامه یا دستورالعمل معینی دریافت کرده باشد، تصمیم‌‌گیری نماید.

این فرآیند شبیه به یک شناخت زیستی عملی actual biological cognition است: درست همانند آنکه کودک یاد می‌‌گیرد که اشیاء (مثلا یک فنجان) را از نمونه‌‌های مشابه با همان شی‌‌ء (دیگر انواع فنجان) تمایز دهد. امروزه اپلیکیشن‌‌های یادگیری ماشینی بسیار گسترده‌‌‌‌اند و فیلترینگ ایمیلهای اسپم، ترجمه‌‌های ماشینی و اپلیکیشن‌‌های شناسایی صدا، متن و تصویر و غیره را شامل می‌‌شوند.

به عنوان مثال وقتی ایمیلهای مزاحم و تبلیغاتی برای کاربری ارسال شده و در جعبه‌‌ی دریافت او ذخیره میگردد، کاربر با کلیک بر روی گزینه‌‌ی اسپم، ایمیل مربوطه را برچسب‌‌گذاری کرده و به سیستم فیلترینگ ایمیل خود می‌‌آموزد که ایمیل‌‌هایی با کلیدواژه‌‌های مشابه را در جعبه‌‌ی اسپم‌‌ها ذخیره کند. از آن پس سیستم با استفاده از الگوریتمی که به او ارائه شده، هر گونه ایمیلی که کلمات مشابهی داشته باشد (مثلا حاوی واژگانی همچون تبلیغ، جایزه، قرعه‌‌کشی، شانس و غیره) باشد را بدون نیاز به دریافت دستور مجدد از کاربر، تحت عنوان اسپم قرار می‌‌دهد. بنابراین ماشین با ورودی‌‌های اولیه و تجربه‌‌ای که قبلاً کسب کرده است، کارآیی خود را افزایش داده و به توانایی خود در تشخیص ایملیهای اسپم می‌‌افزاید.

یادگیری عمیق چه تفاوتهایی با یادگیری ماشینی دارد؟

یادگیری عمیق نسبت به یادگیری ماشینی تکامل‌‌یافته‌‌تر است. یادگیری عمیق از کثرت و فراوانی الگوریتم‌‌های هوش مصنوعی (شبکه‌‌های عصبی مصنوعی) (Artificial neural networks) برای شناسایی الگوها استفاده می‌‌کند تا در نتیجه بتواند داده‌‌های متعدد را طبقه‌‌بندی و گروه‌‌بندی کند.

تفاوت بین “هوش مصنوعی محدود” (Narrow AI ) و “هوش مصنوعی عمومی” (broad AI) چیست؟

سیستمهای هوش مصنوعی در ابتدا سیستمهای یادگیری محسوب می‌‌شوند؛ یعنی ماشینهایی هستند که میتوانند کارهایی که نوعا توسط انسانها اجرا می‌‌شود را بدون دخالت انسان یا با دخالت محدود و ناچیز انسان انجام دهند.

“هوش مصنوعی محدود” بیانگر تکنیک‌‌ها و اپلیکیشنهایی است که تنها  برای انجام امور کوچک و محدود طراحی شده‌‌ و با هوش مصنوعی عمومی متفاوت اند. هوش مصنوعی عمومی به نوعی از سیستمهای هوش مصنوعی اشاره دارد که قادرند همه نوع فعالیت فکری که مغز انسان انجام می‌‌دهد را با موفقیت انجام دهند، همچنین از توانایی فرضی ماشین در پیشی گرفتن از مغز انسان برخوردارند.

هوش مصنوعی و عرصه‌‌های مرتبط

چند مثال از اختراعات یا آفرینشهای تولیدشده توسط هوش مصنوعی را نام ببرید.

اخیرا سیستمهای هوش مصنوعی به حدی از تکامل رسیده‌‌اند که بتوانند کارهایی که قبلا تنها توسط انسان انجام می‌‌گرفت را انجام دهند.

نمونه‌‌ای از آفرینشهای صورت‌‌گرفته توسط هوش مصنوعی “پروژه‌‌ی بعدی رامبراند” است؛ بدین صورت که هوش مصنوعی نقاشی‌‌هایی کاملا جدید را درست مطابق با موضوع و سبک هنرمند (در اینجا رامبراند) می‌‌آفریند؛

نمونه‌‌ی دیگر “پرتره‌‌ی ادموند بِلِمی” یکی از نقاشی‌‌های گروه پرتره‌‌ی خانواده‌‌ی افسانه‌‌ای بلمی است که توسط هوش مصنوعی پدید آمده است.

“امیلی هاول” و “بات دیلان” نیز دو برنامه‌‌ی کامپیوتری‌‌ هستند که با استفاده از تکنولوژی هوش مصنوعی آهنگسازی می‌‌کنند.

مورد دیگر یک رمان به نام “روزی که یک کامپیوتر رمان می‌‌نویسد” است که توسط هوش مصنوعی نگاشته شده است.

هوش مصنوعی می‌‌تواند به تولید اختراعات نیز بپردازد. برای مثال “خروجی‌‌های تولیدشده توسط هوش مصنوعی” مبنای ثبت دو اظهارنامه‌‌ی ثبت اختراع بود:. اظهارنامه‌‌ی اول برای نوع جدیدی از ظرف نوشیدنی بر اساس هندسه‌‌ی فرکتال  (Fractal geometry) و اظهارنامه‌‌ی دیگر مربوط به دستگاهی برای “جلب توجه” است که برای عملیات جستجو و نجات از اهمیت بسزایی برخوردار است.

چرا هوش مصنوعی مهم است؟

هوش مصنوعی نقش مهمی در آفرینش، تولید و توزیع کالاها و خدمات فرهنگی و اقتصادی دارد. هوش مصنوعی به طور روزافزون در حال توسعه دادن تمامی رشته‌‌ها و صنایع است. ماشینهای خودکار، فرآیندهای تولید پیشرفته و روشهای تشخیص پزشکی مثالهای غالب این عرصه هستند. واضح است که هوش مصنوعی تمامی عرصه‌‌ها را تحت‌‌الشعاع قرار خواهد داد. همانگونه که سرعت توسعه‌‌ی هوش مصنوعی بالا می‌‌رود، تأثیر و استفاده‌‌ی عمومی آن نیز افزایش می‌‌یابد و تأثیر قابل توجهی بر جامعه و اقتصاد آن خواهد داشت. به تدریج هوش مصنوعی کارهای روزمره‌‌ای را انجام خواهد داد که تا به امروز تنها توسط انسانها قابل انجام بود. گزارشی با عنوان “روشهای تکنولوژی 2019 وایپو: هوش مصنوعی” نیز نشان می‌‌دهد که اختراعات هوش مصنوعی از جنبه‌‌ی نظری فراتر رفته و به عرصه‌‌ی عمل راه یافته‌‌اند.

ارتباط بین هوش مصنوعی و داده چیست؟

عوامل متعددی در تسریع توسعه‌‌ی هوش مصنوعی سهیم بوده‌‌اند. یکی از این عوامل قدرت محاسبه‌‌ی رو به افزایش هوش مصنوعی است. عامل دیگر در دسترس بودن داده‌‌های شفاف (clean)، ساختاریافته (structured) و آموزشی (training) است که معمولا توسط انسانها تولید می‌‌شوند و از این رو نام آن یادگیری ماشینی نظارت شده / supervised machine learning است.

داده‌‌های آموزشی نوع خاصی از داده‌‌ها هستند که به الگوریتم‌‌های یادگیری ماشینی وارد می‌‌شوند و به سیستم می‌‌آموزند که با استفاده از الگوهای پایه‌‌ای موجود در داده‌‌ها، در موارد مشابه دیگر نیز تصمیم‌‌گیری کنند. داده‌‌های آموزشی بدین صورت عمل می‌‌کنند: داده‌‌های ورودی (input) را به یک پاسخ برچسب‌‌گذاری شده مرتبط می‌‌سازند که موجب میشود سیستم هوش مصنوعی یاد بگیرد و انجام امور محوّل‌‌شده را بهبود ببخشد.

داده‌‌ها از مدتها پیش وجود داشته‌‌اند، امّا تنها در سالهای اخیر است که داده‌‌های قابل استفاده و برچسب‌‌گذاری‌‌شده  در مقادیر فراوان برای طیف گسترده‌‌ای از اهداف و برای طیف متنوعی از دستگاه‌‌ها و فعالیتها تولید شده‌‌اند. داده‌‌ها عناصری ضروری‌‌ در بکارگیری هوش مصنوعی هستند و از این رو به طور بالقوه از ارزش اقتصادی‌‌ برخوردارند.

ارتباط بین مالکیت فکری و هوش مصنوعی به چه صورت است؟

هدف نهایی سیستم مالکیت فکری تشویق به نوآوری از طریق تکنولوژی‌‌های جدید و اقدامات مبتکرانه است. این امر شامل اختراعات و آثار تولیدشده توسط انسان و همچنین هوش مصنوعی می‌‌شود. هوش مصنوعی همچنین تکنولوژی استفاده‌‌ی کلی را برای کمک در حوزه‌‌ی کاربرد، مدیریت و سازماندهی ابزارها و سیستم‌‌های مالکیت فکری است.

هوش مصنوعی و سیاستگذاری مالکیت فکری

اختراعات هوش مصنوعی و آثار تولیدشده توسط هوش مصنوعی چطور حمایت می‌‌شوند و سیاستهای فعلی مالکیت فکری در این زمینه چگونه است؟

در اینجا لازم است تفاوتی بین آثار و اختراعات تولیدشده توسط انسان و آثار و اختراعات تولیدشده توسط ماشین قائل شویم.

آثار و اختراعات تولیدشده توسط انسان: این آثار تحت چارچوبهای فعلی مالکیت فکری از جمله حق اختراع، کپی‌‌رایت، طرحهای صنعتی و اسرار تجاری مورد حمایت واقع می‌‌شوند.

آثار و اختراعات تولیدشده توسط ماشین: در حال حاضر بحثی در جریان است که آیا لازم است چارچوب‌‌ها و سیستمهای فعلی حمایتی را در خصوص آثار و اختراعات تولیدشده توسط ماشینها اصلاح کنیم؟

در خصوص آثار و اختراعات تولیدشده توسط ماشینها موارد ذیل محل بحث است:

الف) حمایت بالقوه از آثار و اختراعات تولیدشده توسط ماشینها: آیا طبق چارچوبهای فعلی مالکیت فکری، هوش مصنوعی اصلا می‌‌تواند مخترع یا پدیدآورنده باشد؟

ب) حمایت بالقوه از الگوریتمها و نرم‌‌افزارهای هوش مصنوعی

ج) حقوق بالقوه درباره‌‌ی داده‌‌های آموزشی پایه (Underlying training data) و ورودی‌‌های داده (Data inputs)

بحث دیگری نیز در این خصوص وجود دارد که مرز بین تولیدات انسان و تولیدات ماشین دقیقا کجاست؛ یعنی راهنمایی‌‌هایی که انسان به ماشین ارائه می‌‌کند یا داده‌‌های ورودی که انسان در اختیار ماشین قرار می‌‌دهد در این بین چه نقشی دارد (آیا می‌‌توان انسان و ماشین را مشترکاً پدیدآورنده دانست؟)

                             ……………………………………………………………………………………………….

نقش وایپو در سیاستگذاری مالکیت فکری چیست؟

وایپو یکی از سازمانهای تخصصی سازمان ملل است که مجمعی جهانی در خصوص اطلاعات، سیاستها و خدمات مالکیت فکری و همکاری بین کشورهای عضو را بر عهده دارد. وایپو توسعه‌‌ی یک نظام بین‌‌المللی مؤثر و متعادل مالکیت فکری که نوآوری و خلاقیت را برای همگان فراهم سازد را در دستور کار دارد. در راستای الزام به ارتقای اختراع و ابتکار برای توسعه‌‌ی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی همه‌‌ی کشورها، کشورهای عضو از وایپو خواسته‌‌اند تا مجمعی به منظور مباحثه و تبادل نظر درباره‌‌ی هوش مصنوعی و سیاستهای مالکیت فکری تشکیل دهد.

بدین ترتیب جلساتی تحت عنوان “مذاکرات وایپو” (Wipo conversation ) تشکیل شده و تاکنون سه نشست مفصل در سازمان جهانی مالکیت فکری در خصوص موضوعات فوق برگزار شده است.

وایپو چگونه از هوش مصنوعی استفاده می‌‌کند؟

وایپو خدمات و ابزارهای مدیریت مالکیت فکری مخصوص به خود که از هوش مصنوعی استفاده می‌‌کنند را ارائه کرده و در تلاش است تا آنها را توسعه داده و بهترین کاربردهای هوش مصنوعی را در خدمت نظام بین‌‌المللی مالکیت فکری به کار گیرد.