یکی از دغدغه‌های اصلی توسعه‌دهندگان نرمافزار در ایران، ثبت نرم افزار و گواهینامه‌های مربوط به آن است. ثبت نرم افزار نه تنها راه‌های سواستفاده از حقوق پدیدآورندگان را می‌بندد، بلکه امکان برخورداری از امتیازات قانونی را برای آنها فراهم میکند.
در این نوشتار به شرایط حمایت از نرمافزار در ایران، گواهی تأییدیه فنی نرمافزار، ثبت نرم افزار در وزارت ارشاد و ثبت نرم افزار در مرکز مالکیت معنوی اشاره میشود.
شرایط حمایت و ثبت نرم افزار در ایران
برای حمایت از نرمافزار در ایران ، لازم است شرایطی محقق شود که در قانون به آنها اشاره شده است:
- به منظور برخورداری از حمایت کپی‌‌رایت ، نرمافزار باید برای اولین بار در ایران تولید و توزیع شده باشد (ماده 16 قانون حمایت از پدیدآورندگان نرمافزار در ایران). یعنی اگر تولید در ایران ولی توزیع در خارج باشد یا بالعکس، نرمافزار در ایران قابل حمایت نیست.
- به منظور برخورداری از حمایت حق اختراع ، نرمافزار باید در ایران به ثبت رسیده باشد.
- نرم افزار باید تأییدیه فنی صادره از سازمان فناوری اطلاعات (شورای عالی انفورماتیک سابق) را داشته باشد. در غیر این‌صورت دعاوی نقض حقوق نرمافزار در مراجع قضایی ایران مسموع نیست (ماده 9 قانون حمایت از پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانه‌‌ای).
- برای ثبت نرم افزار به عنوان اختراع، علاوه بر تأییدیه فنی باید تقاضای ثبت نیز به مرجع ثبت داده شده باشد تا بتوان اقدام قضایی به عمل آورد (ماده 9 قانون حمایت از پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانه‌‌ای).
گواهی تأییدیه فنی نرمافزار ؛ پیش شرط ثبت نرم افزار
یکی از شرایط لازم برای برخورداری مالکان نرمافزار از حقوق قانونی (اعم از کپی‌‌رایت و حق اختراع)، اخذ گواهی تأییدیه فنی نرمافزار است (ماده 8 قانون حمایت از نرمافزارهای رایانه‌‌ای). در گذشته صدور این تأییدیه بر عهده شورای عالی انفورماتیک بود، اما با انحلال این شورا در سال 1395 ، در حال حاضر وظایف آن توسط سازمان فناوری اطلاعات ایران که وابسته به وزارت ارتباطات است، انجام میشود.
طبق مندرجات وب‌‌سایت سازمان فناوری اطلاعات ، برای دریافت تأییدیه فنی نرمافزار لازم است در سامانه خدمات الکترونیک سازمان فناوری اطلاعات ایران به این آدرس ثبت نام شود و سپس با ورود به قسمت صدور تأییدیه فنی نرمافزار به این آدرس و با دریافت فرمهای لازم، درخواست تأییدیه فنی ارسال شود. همچنین مدارک زیر نیز باید به این سازمان ارسال شود:
- نامه درخواست کتبی که قالب آن از طریق لینک زیر قابل دریافت است. Ito.gov.ir
- فرم مشخصات نماینده متقاضی و نرم افزار و مالک و پدیدآورنده به همراه میزان قدرالسهم
- تکمیل فرم های سامانه به این نشانی
- تعهدنامه تایید شده متقاضی به شکل فیزیکی (کاغذی) (قالب فرم از طریق این لینک قابل دسترس است، همراه با سربرگ و مهر و امضای شخص حقوقی یا امضاء و اثر انگشت شخص حقیقی در تمامی صفحات آنها).
- شایان ذکر است از این پس برای تکمیل پرونده درخواست تأییدیه فنی، مراجعه به محضر و اخذ سند رسمی برای تهیه تعهدنامه نیاز نیست و تنها کافی است تعهدنامه به تایید متقاضی برسد.
- کلیپ 10 دقیقه‌‌ای از معرفی سامانه، توضیحات ساختار اصلی برنامه (سورس کدها) و ارتباط فایلهای برنامه‌‌نویسی به یکدیگر، نشانی آدرس اینترنتی (در صورت وجود)، یک سناریوی اجرایی از اپلیکیشن، تعداد نصب اپلیکیشن ، تفاوت با محصولات مشابه (در صورت وجود).
- ارائه دو نسخه لوح فشرده مشتمل بر: نامه درخواست + فرم اقرارنامه تکمیل شده + فایلهای مشخصات فنی (راهنمای کاربری، معماری نرم افزار، سند نیازمندی‌ها یا use case یا فرایندهای سامانه )+ فایل فیلم کلیپ سامانه که در بند 5 ذکر شده است + سه کلاس اصلی برنامه یا سورس کامل برنامه + راهنمای نصب برنامه
پس از اخذ تأییدیه فنی، بسته به اینکه مالک / تولیدکننده نرمافزار خواهان چه نوع حمایتی باشد، می‌‌تواند حسب مورد به وزارت ارشاد یا مرکز مالکیت معنوی درخواست ثبت نرم افزار ثبت دهد.
مراجع ثبت نرم افزار در ایران کدامند؟
در این بخش از راهنمای ثبت نرم افزار ، به مراجع مختلفی که برای ثبت نرمافزار در ایران وجود دارد، اشاره می‌کنیم:
- وزارت ارشاد (در خصوص کپی رایت نرم افزار ، همراه با تأییدیه فنی از سازمان فناوری اطلاعات)
- مرکز مالکیت معنوی (در خصوص ثبت نرم افزار به عنوان نرم افزار ، همراه با تأییدیه فنی از سازمان فناوری اطلاعات)
تعیین دو مرجع متفاوت برای ثبت، به دلیل تفاوت در نوع حمایت و ثبت نرم افزار در ایران است. حمایت از نرمافزار تحت دو نظام حمایتی انجام میشود:
- مالکیت ادبی و هنری / حق مؤلف (کپی رایت)
- حق اختراع
در حالت عادی، نرم‌‌افزارها در قالب کپی‌‌رایت حمایت میشوند. یعنی حمایت به کد منبع آن اختصاص دارد. اما در صورتی که نرمافزار مشمول عنوان اختراع باشد، همانند سایر اختراعات در مرکز مالکیت معنوی به ثبت می‌‌رسد. در این صورت از عملکرد و کارکرد نرمافزار حمایت میشود، نه کد منبع آن.
به این صورت، اگر نرم‌‌افزاری کارکرد یکسان با نرمافزار ثبت‌‌شده شما داشته باشد ولی کد منبع آن متفاوت باشد، باز هم به دلیل یکسان بودن کارکرد، نقض حق اختراع رخ داده است.
وزارت ارشاد و مرکز مالکیت معنوی، دو نهاد ثبت نرم افزار در ایران هستند که به حمایت از نرم افزارها میپردازند.
ثبت نرم افزار در وزارت ارشاد
مطابق قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانه‌‌ای، حق نشر، عرضه، اجرا و حق بهره برداری از نرم‌‌افزارها به مدت سی سال از تاریخ پدید آمدن نرمافزار، متعلق به پدید آورنده آن است. در واقع نرمافزار به محض پدید آمدن از حقوق مندرج در قانون برخوردار است و ثبت نرم افزار شرط حمایت نیست.
مگر در مواردی که تولیدکننده نرمافزار به هر دلیلی، به مجوزهای وزارت ارشاد نیاز داشته باشد؛ مثلا قصد تکثیر یا انتشار نرمافزار خود در کشور را داشته باشد (لازم به ذکر است نرم افزارهای اختراعی نیز نیاز به ثبت دارند و مرجع ثبت آنها مرکز مالکیت معنوی است). البته ثبت نرم افزارهای رسانه‌‌ای و بسته‌‌های نرم‌‌افزاری در وزارت ارشاد الزامی است.
ثبت نرم افزار در وزارت ارشاد در مرکز رسانه‌‌های دیجیتال انجام میشود. در این مرکز واحدی به نام واحد امور بسته های نرم‌‌افزاری تشکیل شده است که فرآیندهای ثبت نرمافزار را انجام می‌‌دهد. برای ثبت درخواست لازم است در سایت ساماندهی به آدرس صفحه اصلی (samandehi.ir) ثبت نام و برای ثبت اقدام شود.
بررسی درخواست ثبت نرم افزار در وزارت ارشاد
پس از ارسال درخواست ثبت به سایت ساماندهی، بررسی ثبت نرم افزار در واحد امور بسته‌‌های نرم‌‌افزاری آغاز میشود. در این واحد نرم‌‌افزارها از سه جهت ارزیابی میشوند:
- بررسی محتوایی: در این مرحله کارگروه‌‌های تخصصی به بررسی محتوای نرمافزار میپردازند تا شامل موارد چالش‌‌برانگیز اخلاقی، سیاسی، مذهبی و اجتماعی نباشد.
- بررسی کپی‌‌رایت و حقوق معنوی: در این مرحله بررسی‌‌های لازم انجام میشود تا اطمینان حاصل شود که نرمافزار از نرمافزار دیگری کپی نشده و حقی را نقض نکرده است.
- بررسی از لحاظ برنامه‌‌نویسی: در این مرحله از ثبت نرم افزار، نرم‌‌افزارها از لحاظ کدنویسی و برنامه‌‌نویسی بررسی میشوند.
مجوزهای صادره از وزارت ارشاد
پس از پایان بررسی‌‌ها ، مجوزهای لازم بنا به درخواست متقاضی اعطا می‌‌گردد. مجوزهایی که مرکز توسعه فن‌‌آوری اطلاعات و رسانه‌‌های دیجیتال وزارت ارشاد صادر میکند، عبارتند از:
- گواهی ثبت: سندی است که برای اثر نشانه ثبت آن است، برای تولیدکننده نشانه مالکیت نرم افزار ، و برای مؤلفان نشانه مشارکت و میزان حقوق آنها در تولید اثر است.
- پروانه انتشار: برای انتشار نرم افزار در سطح کشور این مجوز مورد نیاز است.
- مجوز تکثیر: نرم افزارهای خارجی برای انتشار در سطح کشور به این مجوز نیاز دارند.
- توضیح : نرم افزارهای تولید داخل گواهی ثبت و پروانه انتشار دریافت می‌کنند و نرم افزارهای خارجی فقط مجوز تکثیر می‌گیرند.
- هولوگرام (برچسب اطمینان): از آنجا که انتشار هر نوع محتوای فرهنگی در کشور نیازمند کسب مجوز لازم از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است، این مرکز به منظور حفظ اصالت نرم افزارهای منتشر شده، حمایت از حقوق صاحبان نرمافزار و همچنین حقوق مادی و معنوی نرمافزار، ساز و کار اعطای هولوگرام‌‌های قابل پیگیری را به نرمافزارهای دارای مجوز طراحی و پیاده‌سازی کرده است. به این ترتیب، به تعداد آثار تکثیر شده، هولوگرام در اختیار ناشر نرمافزار قرار می‌‌گیرد که شماره سریال مشخصی دارند. به کمک این شماره سریال خریداران نرمافزار می‌‌توانند با مراجعه به سایت مرکز توسعه فناوری اطلاعات و رسانه های دیجیتال و یا با ارسال شماره سریال به شکل پیام کوتاه به شماره 300070 نسبت به اصالت نرم افزار خریداری شده اطمینان حاصل کنند.
ثبت نرم افزار در مرکز مالکیت معنوی
دومین مرجع ثبت نرم افزار در ایران مرکز مالکیت معنوی است. تفاوت ثبت در این مرکز با ثبت در وزارت ارشاد آن است که وزارت ارشاد به ثبت همه انواع نرمافزار اختصاص دارد. در حالی‌که مرکز مالکیت معنوی تنها مرجع ثبت نرم‌‌افزارهایی است واجد شرایط اختراع باشند.
شرایط ثبت نرم افزار به عنوان اختراع و روند درخواست ثبت
برای ثبت نرم افزار به عنوان اختراع، باید از سه ویژگی برخوردار باشد:
- جدید باشد: یعنی قبلا در هیچ جا افشا و رونمایی نشده باشد،
- گام ابتکاری داشته باشد: یعنی برای کسی که در حوزه فنی مربوطه مهارت عادی دارد، آشکار و بدیهی نباشد،
- کاربرد صنعتی داشته باشد (یعنی قابلیت استفاده در رشته‌‌ای از صنعت را داشته باشد).
جهت احراز سه شرط فوق لازم است متقاضی ثبت، اقدام به تقدیم اظهارنامه به مرکز مالکیت معنوی کند. ثبت اظهارنامه به شکل الکترونیکی انجام میشود. از این رو می‌‌توان با مراجعه به سایت مرکز (قسمت ثبت اختراع) به این آدرس و بارگزاری مدارک و تکمیل فرمهای مربوطه، به تکمیل اظهارنامه ثبت اختراع اقدام کرد.
ثبت اظهارنامه اختراع مستلزم آن است که تصویر مدارک هویتی (شناسنامه و کارت ملی برای اشخاص حقیقی) و تصویر مدارک لازم برای اشخاص حقوقی (مثل وکالتنامه، اگهی روزنامه رسمی …) و همچنین ضمائم اظهارنامه تهیه شود.
ضمائم اظهارنامه اختراع شامل توصیف اختراع، خلاصه توصیف اختراع، ادعانامه و نقشه‌‌های فنی اختراع است. این ضمائم باید به شکل فایلهای مجزا تهیه شده و هنگام ثبت اظهارنامه الکترونیک بارگزاری و ارسال شوند.
استعلام مرکز مالکیت معنوی از سازمان فناوری اطلاعات
مرکز مالکیت معنوی پس از بررسی اظهارنامه و مدارک پیوست، از دفتر حقوقی سازمان فناوری اطلاعات (وابسته به وزارت ارتباطات) در خصوص شرایط فنی نرمافزار و اختراع بودن یا نبودن آن استعلام میکند. اعضای کمیته حق اختراع سازمان فناوری اطلاعات ، در خصوص اختراع بودن نرم افزار اظهارنظر کرده و در صورت لزوم، از متقاضی ثبت نرم افزار برای ارائه شفاهی محصول دعوت می‌کنند.
همچنین این کمیته مکلف است در خصوص محتوای نرمافزار از وزارت ارشاد نیز استعلام کند. طبق ماده 11 قانون حمایت از نرمافزارهای رایانه‌‌ای ، در صورت وجود محتوای خلاف اخلاق اسلامی و محتوای مضر برای کودکان و نوجوانان در نرمافزار، تأییدیه فنی توسط کمیته صادر نمی‌شود. تصمیم نهایی کمیته در قالب نامه به مرکز مالکیت معنوی ارسال میشود و در صورتی که اختراع بودن نرمافزار توسط کمیته تأیید شده باشد، برگه اختراع صادر میشود.
طبق ماده 22 آییننامه اجرایی مواد 2 و 17 قانون حمایت از پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانه‌‌ای:
حقوق دارنده ورقه ثبت اختراع نرمافزار همان است که در قانون ثبت علائم و اختراعات و اصلاحات بعدی آن (قانون ثبت اختراعات، طرح‌‌های صنعتی و علائم تجاری 1386) مشخص شده است.
با توجه به این ماده ، شرایط حمایت از نرمافزارهای اختراعی همان شرایط حمایت از سایر اختراعات است. از جمله اینکه مدت حمایت از اختراعات 20 سال از تاریخ تسلیم اظهارنامه‌‌ی ثبت اختراع است.
همچنین طبق تبصره ماده 22 آیین‌‌نامه‌‌ی مذکور:
استفاده از حقوق مندرج در قانون ثبت علائم و اختراعات مانع از برخورداری پدیدآورنده نرمافزار از حقوق موضوع قانون و مقررات این آییننامه نخواهد بود.
با توجه به این تبصره امکان بهره‌‌مندی از حمایت کپی‌‌رایت برای نرمافزارهای اختراعی نیز فراهم است. بنابراین پس از پایان یافتن مدت 20 ساله حمایت از کارکرد نرمافزار، کد منبع آن نیز برای ده سال دیگر از حمایت کپی‌‌رایت برخوردار هستند (حمایت از کپی‌‌رایت نرمافزار سی سال است).