مصاحبه با آقای دکتر غلامرضا رفیعی
مشاور حقوقی وزارت ارشاد و سازمان صداوسیما در امور مالکیت فکری
عضو کمیته دائمی کپی‌رایت و حقوق مرتبط سازمان جهانی مالکیت فکری
– نظر شما در مورد تبعات حقوقی و اقتصادی پیوستن به ترتیبات بین‌المللی جهت حمایت از نرم‌افزار چیست؟
واقعیت این است که در حال حاضر هم، ما عضو ترتیبات بین‌المللی موجود جهت حمایت از نرم‌افزار هستیم. یکی از پرسش‌هایی که همواره در کشور، در خصوص حمایت از نرم‌افزارها مطرح شده، این است که اگر ما به معاهدات بین‌المللی مربوط به حمایت از حقوق مالکیت ادبی ـ هنری از قبیل کنوانسیون برن و معاهدات WCT(کپی‌رایت وایپو) و WPPT (معاهده اجراها و فونوگرام وایپو) بپیوندیم، چه آثار، نتایج و هزینه‌هایی برای کشور ما از حیث حمایت از نرم‌افزارها خواهد داشت؟ من معتقدم اگر چه این پرسش خوبی است، اما، ما در حال حاضر هم، تعهدات بین‌المللی را در خصوص حمایت از نرم‌افزارها پذیرفته‌ایم؛ زیرا قانون سال ۱۳۷۹ در مورد حمایت از پدیدآورندگان نرم‌افزارها، حمایت از نرم‌افزار را در قانون داخلی ایران تحت عنوان اختراع نیز به رسمیت شناخته است. نرم‌افزار، در نظام حقوقی ایران قابلیت ثبت به عنوان اختراع را دارد و ما، هم عضو کنوانسیون پاریس برای حمایت از ثبت اختراعات و علائم تجاری هستیم و هم عضو PCT (معاهده ثبت بین‌المللی اختراع). یکی از ارکان اصلی عضویت در این معاهدات، حمایت از اختراعات مخترعین تابع سایر کشورهای عضو است؛ لذا، ما برای پاسخ به پرسش مذکور در خصوص پیوستن به ترتیبات بین‌المللی حمایت از حقوق مالکیت ادبی ـ هنری، ابتدا باید به این پرسش پاسخ دهیم که پس از تصویب قانون حمایت از پدیدآورندگان نرم‌افزارها در سال ۱۳۷۹، چه آثار و تبعاتی را از سر گذرانده‌ایم؟
حمایت از نرم افزارها در نظام کپی رایت، ذینفع را از اثبات پیش شرط هایی مانند نو بودن می رهاند.
– از این زاویه نیز می‌توان به این موضوع نگاه کرد که شاید درصد کمی از نرم‌افزارها را بتوان مشمول عنوان اختراع دانست؛ بنابراین، به دلیل محدود بودن تعداد این نرم‌افزارها، اثرات آن محسوس نبودهاست.
این که ما از سال ۱۳۷۹ تا کنون چند نرم‌افزار را به عنوان اختراع ثبت کرده‌ایم، مهم نیست. مهم این است که ما به موجب این قانون موظف و متعهد به حمایت از کلیه نرم‌افزارهای اختراعی کشورهای عضو کنوانسیون پاریس و PCT هستیم. ما می‌دانیم که اکثر کشورهای جهان، عضو کنوانسیون پاریس هستند. تا امروز ۱۴۸ کشور عضو پاریس، عضو PCT هستند. همچنین می‌دانیم که در بسیاری از نظام‌های حقوقی دنیا از جمله آمریکا، انگلستان و هند، نرم‌افزار، قابلیت ثبت به عنوان اختراع را دارد؛ لذا ما نباید چشممان را بر امکان ثبت نرم‌افزار به عنوان اختراع و ظرفیت‌های قانونی موجود جهت حمایت از آن ببندیم.
سازمان نظام صنفی رایانه‌ای و خود وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، به شدت مخالف تغییر قانون سال ۱۳۷۹ هستند. در حال حاضر تعداد نرم‌افزارهای اختراعی ما کمتر از انگشتان دو دست است و با این روند و با توجه به لزوم تسهیل زمینه‌های پیشرفت و توسعه در صنعت نرم‌افزار بهتر است که این قانون، اصلاح شود و حمایت از نرم‌افزار از قالب اختراع خارج و ذیل قانون جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی ـ هنری و حقوق مرتبط، به عنوان اثر ادبی ـ هنری، مورد حمایت قرار گیرد.. کشورهایی که از قالب اختراع برای حمایت از نرم‌افزار استفاده می‌کنند نیز اغلب پس از گذشت چند دهه از عمر این صنعت و دستیابی به امکان رقابت و پیشرفت در این حوزه، در کشورشان به این رویکرد متوسل شدهاند؛ زیرا «نو بودن»، از ارکان و لوازم ثبت یک پدیده به عنوان اختراع است. در واقع نرم‌افزار باید در تمام جهان نو و تازه باشد تا بتواند به عنوان اختراع ثبت شده و مورد حمایت واقع شود؛ از این رو، احراز شرط نو بودن به مراتب سخت‌تر از احراز شرط اصالت – که لازمه حمایت از اثر ادبی ـ هنری است- خواهد بود.
نکته‌ی قابل توجه در اینجا این است که ـ در صورت پذیرفتن این امرـ حتی منوط کردن حمایت از نرم‌افزار به اخذ تأییدیه فنی، صحیح نخواهد بود؛ چرا که صرف تولید و خلق اثر ادبی ـ هنری، آن را مستوجب حمایت می‌نماید؛ لذا لزوم ثبت و تأییدیه فنی نرم‌افزار، جهت حمایت از آن، با ماهیت حمایت از اثر ادبی ـ هنری مغایرت دارد. من معتقدم لزوم اخذ تأییدیه فنی که پیش‌شرط ثبت نرم‌افزار به عنوان اثر ادبی ـ هنری در وزارت ارشاد محسوب می‌شود، موجب عقب ماندن صنعت نرم‌افزار در ایران شده و موجب شده که رغبت پدیدآورندگی در متخصصان حوزه نرم‌افزار در ایران از بین برود. علت این امر این است که در قانون سال ۱۳۷۹، ثبت نرم‌افزار به عنوان پیش‌شرطی برای اقامه دعوای نقض حق، تعیین شده است؛ یعنی اگر شما نرم‌افزار را به عنوان اختراع یا اثر ادبی ـ هنری، ثبت نکرده باشید، امکان اقامه دعوای نقض حق را نخواهید داشت؛ این در حالی است که بیش‌تر کشورهای جهان به دلیل عضویت در کنوانسیون برن، صرف پیدایش نرم‌افزار را برای حمایت از آن کافی دانسته و ثبت آن را الزامی نمی‌دانند. در نظام برن، اثر ادبی ـ هنری، تنها مورد بررسی اجمالی قرار می‌گیرد اما تأییدیه فنی، بسیار فراتر از یک ارزیابی اجمالی جهت تشخیص اصالت نسبی اثر است.
– بسیاری از مؤسسات و سازمان‌های دولتی ما از تعداد زیادی از نرم‌افزارهای بدون مجوز مثل Windows استفاده می‌کنند؛ در صورت پیوستن ما به ترتیبات بین‌المللی از قبیل برن، تکلیف این امر چه خواهد شد؟
قطعاً در این مورد قیمت‌های ترجیحی و توافقی وجود خواهد داشت مثلاً، از هزاران پرسنل برخوردار است که همه آن‌ها از سیستم عامل Windows استفاده می‌کنند. این تصور غلط است که ما فکر کنیم آن‌ها به تعداد کارمندانشان این سیستم عامل را خریداری کرده‌اند. تولیدکنندگان این سیستم‌عامل هزینه قابل پرداخت برای آن را با توجه به شرکت، مؤسسه یا سازمانی که محصولشان را مورد استفاده قرار می‌دهد و حجم و تعداد سیستم عاملی که خریداری شود، تعیین می‌کنند. می‌توان گفت که هزینه استفاده از سیستم عامل Windows در بسیاری از سازمان‌های بزرگ دنیا، به مراتب کمتر از هزینه‌ای است که مثلاً برای تهیه کاغذ جهت چاپ و پرینت کردن صرف می‌شود.
علاوه بر این در کشورهایی از قبیل ایالات متحده آمریکا، چین و هند که عضو کنوانسیون برن و سازمان تجارت جهانی هستند هم، ممکن است شهروندان بدون توجه به عضویت کشور متبوعشان به این ترتیبات بین‌المللی، به نسخه‌برداری غیرمجاز متوسل شوند و پیوستن به این ترتیبات به این معنا نیست که همه شهروندان ناگزیر از پرداخت هزینه سنگین جهت تهیه نرم‌افزارهای اصیل و مجاز هستند. آمریکا از نظام اجرایی قوی برخوردار است؛ اما برعکس آن چیزی که در کشور ما اندیشیده می‌شود، کمتر از ۸،۹ درصد دستگاه‌های شخصی در این کشور دارای نرم‌افزارهای ابتیاعی اصیل هستند؛ لذا نباید افزایش هزینه لازم جهت تهیه نرم‌افزار و سیستم‌های عامل را دستاویزی برای مخالفت با پیوستن به این ترتیبات و معاهدات قرار داد. دولت عضو، متعهد می‌شود تا از اتباع، پدیدآورندگان و شهروندان سایر کشورها، مانند اتباع خودش حمایت کند. این شرکت‌های تولید کننده خارجی هستند که موظف‌اند در صورت نقض حق، اقامه دعوی نمایند.
– به نظر شما در صورت پیوستن ایران به کنوانسیون برن، حجم دعاوی نقض حق مطروحه علیه ما، در یک بازه زمانی به شدت بالا نخواهد رفت؟
به نظر من از این نظر هیچ تغییری نخواهد کرد. همان‌طور که تا کنون با استناد به کنوانسیون پاریس و معاهده PCT دعوای نقض حق اقامه نشده است، پس از این نیز با استناد به کنوانسیون برن اقامه دعوی نخواهد شد. بسیاری از نرم‌افزارها و سیستم عامل‌های تولید شده در آمریکا، هم به عنوان اختراع و هم به عنوان اثر ادبی ـ هنری مورد حمایت هستند. یکی از دلایل عمده حمایت از این محصولات به عنوان اثر ادبی ـ هنری در آمریکا، این است که این آثار در اتحادیه اروپا، تحت نظام حقوقی کپی رایت و به عنوان اثر ادبی ـ هنری مورد حمایت هستند و به عنوان اختراع حمایت نمی‌شوند؛ لذا جهت امکان استناد به اصل رفتار ملی در کشورهای عضو این اتحادیه، نرم‌افزارها و سیستم عامل‌های تولید شده در آمریکا نیز به عنوان اثر ادبی ـ هنری شناخته شده و مورد حمایت قرار می‌گیرند. اتحادیه اروپا، با وجود تمام امکانات، توانایی‌ها و ظرفیت‌هایی که دارد، در برابر غول‌های صنعت نرم‌افزار آمریکا، نفع خود را در این دیده که نظام حقوقی کپی‌رایت را برای حمایت از نرم‌افزار در نظر بگیرد تا از پیش شرط مانند اثبات نو بودن و لزوم ثبت، رهایی پیدا کند و به این ترتیب، تولیدکنندگان داخلی خود را بهتر حمایت کند.
سخن نهایی این‌که ما با الحاق به ترتیبات بین‌المللی موجود ضرر نخواهیم کرد. اگر ما، در شرکت‌ها و مؤسسات دولتی هزینه‌هایی مانند برق مصرفی، تلفن، کاغذ مورد استفاده و هزینه پرداختی جهت حفاظت از اموال و دارایی‌های فیزیکی را با هزینه لازم جهت خرید یک نرم‌افزار اصیل مقایسه کنیم، خواهیم دید که در مقام مقایسه، هزینه خرید نرم‌افزار درصد کمی از مجموع هزینه‌های صرف شده در آن شرکت یا بنگاه یا مؤسسه و سازمان را تشکیل می‌دهد. این در حالی است که به همان اندازه که حفاظت از اموال فیزیکی یک شرکت یا مؤسسه اهمیت دارد، حفاظت از اموال معنوی مانند اطلاعات آن مؤسسه نیز حائز اهمیت است و خرید نرم‌افزار اصیل، حفاظت از این اطلاعات را به همراه خواهد داشت.