بحث در مورد مالیات را با جمله‌ای معروف از آقای بنجامین فرانکلین که از وی به عنوان بنیان‌گذار ایالات متحده آمریکا نیز یاد می‌شود؛ آغاز می‌کنیم که می‌گوید هیچ چیز در این دنیا قطعی نیست، جزء مرگ و مالیات!
مالیات از جمله مباحثی است که تمام آحاد یک جامعه به نوعی با آن درگیر هستند. با این حال، معمولا مدیران کسب‌وکارها، مدیران مالی، حسابداران، حسابرسان و صاحبان مشاغل مختلف بیشتر با آن روبرو هستند.
اما مالیات طبقه‌بندی‌ها و انواع مختلفی دارد و مودیان مالیاتی نیز بر حسب نوع فعالیت و همچنین حقوقی یا حقیقی بودن آنها؛ تکالیف مشخصی را در مورد انواع مالیات بر عهده دارند.
ما در این مقاله از وبلاگ همکاران سیستم قصد داریم تا به زبانی ساده به تعریف مالیات، طبقه‌بندی انواع مالیات در ایران برای شرکت‌ها و اشخاص حقیقی، افراد مشمول مالیات، وظایف و تکالیف آنها و سایر موارد مرتبط اشاره کنیم.
مرور این مقاله به شما کمک می‌کند که بدانید اساسا مالیات چیست و شما به عنوان یک مودی مالیاتی یا یکی از دست‌اندرکاران مالی شرکت، در کدام بخش از معادلات مالیاتی قرار دارید. پس با ما همراه باشید.
مالیات چیست؛ تعاریف حقوقی، اقتصادی و آکادمیک
برای مالیات تعاریف زیادی وجود دارد. در یک تعریف آکادمیک و ساده می‌توان اینطور گفت که مالیات یک نوع هزینه اجتماعی است که اشخاص حقیقی یا حقوقی و افراد یک ملت الزاما و به اجبار باید به دولت پرداخت کنند تا برای هزینه‌های خود از آن استفاده کند.
در تمام دنیا بحث مالیات وجود دارد و یکی از کلیدی‌ترین مباحث اقتصادی هر کشور محسوب می‌شود. اما در هر کشوری حتما یک سلسله قوانین و اسناد بالادستی در مورد آن وجود دارد. در واقع بحث الزام و ملزم بودن دولت به دریافت مالیات برای اداره کشور در اینجا بسیار اهمیت دارد و برای این کار حتما یک سری قوانین و مقررات وجود دارد.
همانطور که ماده 51 قانون اساسی کشور نیز به بحث مالیات اشاره کرده و بیان می‌کند که «هیچ مالیاتی وضع نمی‌شود مگر به موجب قانون. موارد معافیت و بخشودگی و تخفیف مالیاتی به موجب قانون مشخص می‌شود.»
همچنین اسناد بالا دستی دیگر که مهم‌ترین آنها قانون مالیات‌های مستقیم است؛ به بحث تکالیف مالیاتی مختلف و الزام اشخاص حقیقی و حقوقی برای ارسال اظهارنامه مالیاتی در موعد مقرر اشاره می‌کند.
اما اقتصاددانان تعاریفی را از مالیات ارائه می‌دهند که بیشتر مبتنی بر آموزه‌های اقتصادی است. نقطه مشترک این تعریف را می‌توان انتقال اجباری منابع از بخش خصوصی به بخش دولتی دانست که طبق فاکتورهای از قبل تعیین شده دریافت می‌شود.
آدام اسمیت اقتصاددان کلاسیک نیز در کتاب معروف خود ثروت ملل به بحث مالیات و چهار اصل مهم آن یعنی اصل عدالت و برابری، معین و مشخص بودن، سهولت و صرفه‌جویی اشاره کرده است.
به هر حال می‌توان از جنبه‌های مختلف تعاریف متعددی از مالیات داشت. اما آنچه اهمیت دارد این است که به طور کلی برای تمامی افراد و در نگاه جزئی‌تر برای مدیران کسب‌وکارها، بنگاه‌های اقتصادی و به طور کل اشخاص حقیقی و حقوقی واجب است که درک کافی از مسائل مالی و مالیاتی و تغییرات آن داشته باشند. در غیر اینطورت حتما با مشکلات زیادی روبرو می‌شوند که نمونه بارز آن جرائم سنگین مالیاتی است.
چه کسانی مشمول مالیات هستند؟
حال که به سوال مالیات چیست و مفهوم آن پاسخ دادیم بهتر است بدانیم چه کسانی مشمول پرداخت مالیات هستند. اشاره کردیم که به نوعی تمام آحاد جامعه با بحث مالیات در ارتباط هستند. برای نمونه در بحث مالیات بر ارزش افزوده به نحوی تمام افراد جامعه درگیر هستند.
همچنین حقوق و دستمزد نیروی کار شاغل در بخش‌های خصوصی و دولتی معمولا مشمول مالیات است. البته در این مورد هر ساله یک کف حقوق در نظر گرفته می‌شود. با این حال، قانون مالیات‌های مستقیم مصوب سال 1394 چندین گروه را مشمول مالیات می‌داند.
ماده یک این قانون چندین گروه را مشمول مالیات دانسته و در عوض برخی گروه‌ها را نیز مشمول آن نمی‌داند. براساس این ماده قانونی گروه‌های زیر مشمول پرداخت مالیات هستند:
1: کلیه مالکین اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی نسبت به اموال یا املاک خود واقع در ایران طبق مقررات باب دوم.
2: هر شخص حقیقی ایرانی مقیم ایران نسبت به کلیه درآمدهایی که در ایران یا خارج از ایران کسب می‌کند.
3: هر شخصی حقیقی ایرانی مقیم خارج از ایران نسبت به کلیه درآمدهایی که در ایران می‌کند.
4: هر شخص حقوقی ایرانی نسبت به کلیه درآمدهایی که در ایران یا خارج از ایران تحصیل می‌کند.
5: هر شخصی غیر ایرانی (اعم از حقیقی یا حقوقی) نسبت به درآمدهایی که در ایران تحصیل می‌کند.
همین ماده قانونی همچنین برخی از سازمان‌ها و گروه‌ها از جمله شهرداری‌ها و دهیاری‌ها، وزارت‌خانه‌ها و موسسات دولتی و دستگاه‌هایی که بودجه آنها به وسیله دولت تامین می‌شود را مشمول این قانون نمی‌داند.
کدام گروه‌ها از مالیات معاف هستند؟
براساس قانون برخی از گروه‌ها نیز معاف از مالیات هستند که در بندهای مختلف قانون از جمله در مواد 81، 145، 139 یا 53 ق.م.م به آنها اشاره شده است. از جمله این گروه‌ها می‌توان به موسسات خیریه، فعالیت‌های داوطلبانه، فعاالیت‌های مرتبط با کشاورزی و برخی موارد دیگر اشاره کرد.
البته در مورد معافیت باید به مالیات با نرخ صفر نیز اشاره کنیم که معمولا آن را با معافیت مالیاتی اشتباه می‌گیرند. ماده 132 قانون مالیات‌های مستقیم به بحث مالیات با نرخ صفر اشاره می‌کند.
عدم پرداخت مالیات و فرار مالیاتی چه عواقبی دارد؟
براساس قانون اشخاص حقیقی و حقوقی که مکلف به پرداخت مالیات هستند، وظیفه دارند تکالیف مالیاتی خود را طبق قانون در موعد مقرر انجام دهند. این افراد در صورت تخطی از این قوانین مشمول پرداخت جریمه‌های مالیاتی می‌شوند.
مواد 200 و 199 قانون مالیات‌های مستقیم به بحث فرار مالیاتی و جرایم ناشی از آن اشاره کرده است. از جمله می‌توان به پرداخت جریمه معادل 20 درصد مالیات پرداخت نشده و برخی موارد دیگر اشاره کرد.
انواع مالیات در ایران و طبقه‌بندی آنها چگونه است؟
طبقه‌بندی و دسته‌بندی انواع مالیات کمک می‌کند تا درک بهتری از هر نوع مالیات و تکلیف خود داشته باشیم که ما در ادامه به آن اشاره می‌کنیم. به طور کلی ما در ایران دو نوع مالیات داریم که هر کدام به چند بخش دیگر تقسیم می‌شوند. اما قبل از آن بهتر است تاریخچه‌ای از قانون مالیات‌های مستقیم در ایران داشته باشیم.
اولین قانون مدونی که در کشور ما در مورد مالیات تصویب شد در تاریخ 1345/12/21 بود که بعد از انقلاب در تاریخ‌های 3.12.1366 و 27.11.1380 و 31.4.1394 سه بار مورد بازبینی و اصلاح مهم قرار گرفت.
ضمن آنکه امسال (سال 1400) نیز احتمالا شاهد یکی دیگر از این اصلاحیه‌ها مهم هستیم که مجلس شورای اسلامی تصویب می‌کند. بنابراین در این چند سال شاهد تغییرات زیادی در قوانین مالیاتی بودیم.
به طور کل تغییرات جزئی‌تری نیز در موارد مختلف انواع مالیات به مرور زمان رخ می‌دهد که نیاز است مودیان مالیاتی ضمن اشراف به آخرین تغییرات قوانین، از نسخه‌های آپدیت شده نرم‌افزار حسابداری و مالی استفاده کنند.
اما ما در کشور با دو نوع مالیات روبرو هستیم که شامل مالیات‌های مستقیم و مالیات‌های غیرمستقیم است. مالیات مستقیم یعنی مالیاتی که مستقیما از افراد دریافت می‌شود. برای نمونه فرض کنید که شما دارای یک سوپر مارکت هستید و مودی مالیاتی محسوب می‌شوید. بنابراین برگه تشخیص مالیات عملکرد مستقیم به اسم خود شما صادر می‌شود.
اما در مالیات غیرمستقیم دولت به شکل غیرمستقیم مالیات را از افراد دریافت می‌کند. برای نمونه هنگامی که شما به یک فروشگاه مراجعه می‌کنید کالایی را می‌خرید که بر روی آن عبارت «با احتساب مالیات بر ارزش افزوده» نوشته شده است. زمانی که شما این مبلغ ارزش افزوده را به فروشگاه پرداخت می‌کنید، این پول اصطلاحا دست به دست می‌چرخد تا به خزانه دولت واریز شود.
انواع مالیات‌های مستقیم
مالیات‌های مستقیم خود به دو دسته تقسیم می‌شوند که شامل مالیات بر درآمد و مالیات بر دارایی است. مالیات بر درآمد نیز خود شامل چهار بخش یعنی مالیات بر درآمد املاک، مشاغل، درآمد اتفاقی و اشخاص حقوقی است که برای هر کدام از این موارد مثال می‌زنیم.
برای نمونه در مالیات بر درآمد املاک شما یک ملکی را اجاره داده‌اید و از این راه کسب درآمد می‌کنید. پس باید مالیات آن را پرداخت کنید. این موضوع به بحث مالیات تکلیفی اشاره می‌کند.
اما مالیات بر درآمد مشاغل زمانی است که شما یک شغلی دارید. برای نمونه پزشک یا وکیل هستید یا مغازه دارید. مالیات بر درآمد اتفاقی نیز به درآمدهایی اشاره دارد که به شکل اتفاقی نصیب شما شده است.
برای نمونه شما جایزه‌ای برنده می‌شوید و به طور اتفاقی درآمدی به شما می‌رسد. در نهایت مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی یعنی تمام شرکت‌ها و موسساتی که در یک سال فعالیت می‌کنند باید 25 درصد از سود خود را به عنوان مالیات پرداخت کنند.
اما مالیات بر دارایی خود به دو بخش تقسیم می‌شود که شامل مالیات بر ارث و مالیات حق تمبر است. مالیات بر ارث یعنی زمانی که فردی فوت می‌کند وراث وی مکلف هستند که از ماترک او (یعنی هر آنچه از فرد باقی مانده) مالیات را پرداخت کنند.
انواع مالیات غیرمستقیم
مالیات‌های غیرمستقیم دو زیرشاخه دارد که شامل مالیات بر واردات و مالیات بر مصرف و فروش است. مالیات بر واردات که متولی آن گمرک بوده و شامل حقوق کمرگی، سود بازرگانی، حق ثبت و مواردی از این قبیل است که گمرک خود دریافت می‌کند.
اما مالیات بر مصرف و فروش مانند فرآورده‌های نفتی، فروش سیگار و مالیات ارزش افزوده است که این نوع مالیات تمامی افراد جامعه با آن درگیر هستند. در واقع از کودکی که از یک فروشگاه خرید می‌کند تا خدماتی که در آرامستان‌ها ارائه می‌شود نیز مشمول مالیات ارزش افزوده است.
تکالیف مالیاتی اشخاص حقیقی و حقوقی
هر کدام از اشخاص حقیقی و حقوقی تکالیف و وظایف مالیاتی خاصی را بر حسب قانون بر عهده دارند که در اینجا این تکالیف را به شکل خلاصه و البته با زبان ساده و ابتدا برای اشخاص حقوقی بیان می‌کنیم.
فرض کنید که شما شرکتی را ثبت می‌کنید و به دنبال انجام فعالیت‌های تجاری هستید. بعد از این کار مطابق تبصره ماده 48 ق.م.م دو ماه فرصت دارید که از تاریخ ثبت شرکت به سازمان امور مالیاتی مراجعه کرده و ضمن تشکیل پرونده مالیات، حق تمبر سرمایه را پرداخت کنید. مالیات حق تمبر چیست؟
برای محاسبه مالیات حق تمبر باید مبلغ سرمایه را در نیم در هزار ضرب کرده و عدد به دست آمده به عنوان مالیات پرداخت شود. اما شما به عنوان شخص حقوقی یک سری تکالیف دیگر بر عهده دارید که یکی از مهم‌ترین آنها معاملات فصلی است که براساس آن هر فصل باید خریدها، فروش‌ها و هزینه‌ها را به شکل الکترونیکی ارسال کنید یا باید پلمپ دفاتر را انجام دهید.
در حال حاضر برای دفاتر قانونی از جمله دفتر روزنامه، دفتر کل را باید به شکل الکترونیکی درخواست داد که در این مورد باید به سامانه جامع شرکت‌ها مراجعه کنند.
تکلیف دیگری که برای اشخاص حقوقی وجود دارد مالیات ارزش افزوده است. در این مورد هر فصل باید اظهارنامه ارزش افزوده را به شکل الکترونیکی به سازمان امور مالیاتی ارسال کنید.
یعنی اگر خریدی انجام شده باید مبلغ 9 درصد مربوط به ارزش افزوده را پرداخت و در اظهارنامه اعلام شود و اگر فروشی نیز انجام می‌شود باید به همین ترتیب این 9 درصد را دریافت و در اظهارنامه درج کنید.
تکلیف دیگر مربوط به پرداخت حقوق است که باید لیست مالیات بر حقوق را به شکل الکترونیکی به سازمان امور مالیاتی ارسال کنید. اینها تکالیفی بود که می‌توان برای یک شخص حقوقی در نظر گرفت. اما تکالیف اشخاص حقیقی چیست؟
فرض کنید که شما قصد دارید مغازه‌ای را ایجاد کنید. تبصره 3 ماده 177 بیان می‌کند که اشخاص حقیقی بعد از شروع به کار 4 ماه فرصت دارند که این موضوع را به سازمان امور مالیاتی اعلام کنند. از آنجا که اشخاص حقیقی دسته‌بندی‌های متفاوتی دارند، بنابراین در مقاله دیگری در مورد تکالیف آنها صحبت می‌کنیم.
مشاوره و راهکارهای نرم‌افزاری مالی و حسابداری را فراموش نکنید
چنانچه شما به عنوان شخص حقیقی یا حقوقی به دنبال فعالیت در چارچوب قوانین و مقررات داخلی کشور هستید باید چندین نکته را به خاطر داشته باشید. ابتدا استفاده از تخصص مشاوران خبره مالیاتی و ارتقاء دانش مالی و مالیاتی و سپس استفاده از نرم‌افزارهای حسابداری و مالی مناسب است.
استفاده از راهکارهای نرم‌افزاری مالی از جمله به‌کارگیری نرم‌افزار حسابداری مناسب نقش قابل توجهی در انجام به موقع تکالیف مختلف مانند تحریر دفاتر، معاملات فصلی، لیست مالیات بر حقوق و سایر موارد دارد.
همکاران سیستم از جمله شرکت‌های پیشگام در ارائه راه‌حل‌های نرم‌افزاری مالی و حسابداری است که بسیاری از کسب‌وکارهای بزرگ، متوسط و کوچک ایرانی سال‌ها است که تجربه استفاده از آنها را دارند.
در کنار نسخه غیر ابری، همکاران سیستم نرم‌افزار حسابداری آنلاین و تحت وب خود را در بستر ابر به کسب‌وکارها ارائه کرده است تا آنها بتوانند ضمن کاهش هزینه‌های خود از هر نقطه و از طریق اینترنت به نرم‌افزار دسترسی داشته باشند.
در پایان چنانچه در مورد مالیات، انواع آن یا سایر موضوعات مطرح شده در این مقاله سوال دارید در بخش نظرات مطرح کنید. کارشناسان ما در اسرع وقت به آن پاسخ می‌دهند.